ताडोबा कोलारा गेट. जामनी लेक जवळचा परिसर. आधीच्या दोन्ही सफारीनी हातावर नारळ ठेवल्यामुळे खातोडा गेट वरून जामनीला जाताना आमच्या खूप अपेक्षा होत्या. दुसऱ्या ग्रुपला पहिल्याच सफारीला वाघ आणि बिबट्या नी दर्शन दिलं होतं त्यामुळे त्यामुळे आपल्याला वाघ कधी दिसेल याचेच विचार सगळ्यांच्या मनात होते. लेकच्या दिशेनी जात असताना आमचा गाईड सांगत होता कि छोटी तारा आणि तिची पिल्लं सध्या इकडेच आहेत. कालच्या सफारीला तारा आणि पिल्लं दिसली पण होती. संध्याकाळचा साडे चारचा सुमार. सोनेरी उन्हं पसरायला लागली होती. एका पाठोपाठ एक अशा पंधरा गाड्या कडेला उभ्या होत्या. काही जण शांतपणे आणि आतुरतेने डोळे लावून बसले होते तर काही लोकांना कसलीच जाणीव नव्हती. तिथेही काही लोकं फालतूपणा करण्यात रमले होते. कधी मोठ्यांदि हसण्याचे आवाज यायचे तर कधी लहान मुलाचं रडणं ऐकू यायचं. या सगळ्याकडे जमेल तितकं दुर्लक्ष करून आम्ही समोर पाहात बसलो होतो. आज मी नेमकी दुर्बीण घ्यायची विसरलो होतो. त्यामुळे मी लेन्स मधून बघत होतो. आमच्या मागे मोहरली गेटची एक गाडी होती. इतका वेळ ते शांतपणे उभे होते. ते अचानक वाघ वाघ असं काहीतरी बोलायला लागले. आम्हाला वाटलं कि उगाच काहीतरी चाललं आहे. पण त्यातल्याच एकानी माझी झूम लेन्स बघून लांबवर बोट केलं आणि मला सांगितलं कि अहो त्या पांढऱ्या पक्ष्याच्या उजव्या बाजूला बघा. एक वाघ गवताबाहेर पाय काढून झोपला आहे. मी लगेच कॅमेरा डोळ्याला लावून पाहिलं तर खरंच एका शराटी (Black headed ibis) पक्ष्याच्या उजवीकडे वाघाचा एक पाय दिसत होता. मनात म्हटलं ‘पाय तर पाय’ फोटो तर काढून घेऊ. पण आमचं नशीब जोरावर होतं बहुतेक त्यादिवशी. मी तसाच कॅमेरा रोखून उभा होतो. बघता बघता त्यानी डोकं वर उचललं आणि जांभया देऊन तो वाघ टेहळणी करायला लागला. जसा तो सोनेरी उन्हात चमकायला लागला तशा सगळ्या गाडीतल्या लोकांच्या आशा वाढल्या. एकेक दमदार पावलं टाकत तो खुल्या मैदानाच्या दिशेनी जायला लागला. पाठोपाठ हरणांचे alarm calls यायला लागले. पदन्यास करत तो परत गवतात गडप झाला. मोहरलीच्या गाड्या ‘ चलो अब वो बाहर आनेवाला नही है| वैसेभी पांच बज चुके है|’ असं म्हणत जायला लागल्या. आम्ही कोलारा गेटवरून आलेलो असल्याने आम्हाला अजून वेळ होता. एव्हाना बऱ्याच gypsy गेल्या होत्या आणि अचानक तोच वाघ त्या गवतातून पलीकडच्या मैदानात जाताना दिसला. आमची तोंड खरकन उतरली कारण तो बराच दूर निघून गेला आणि पलीकडे एका छोट्या डबक्यात जाऊन बसला. दिसत होता पण खूप दूर. इतका वेळ सीटवर पाय ठेवून उभे राहिलेले आम्ही सर्व गपगुमान खाली बसलो. पण लगेच दुसऱ्याच क्षणी अगदी जवळच्या गवतात चुळबुळ झाल्यासारखी वाटली आणि बघतो तर तिथे अजून एक वाघ काहीतरी शोधत होता. आधी फक्त भिरभिरणारी शेपुटच दिसत होती. हळूहळू त्याच्या हालचालींमुळे तो पुढे येऊ लागला. हा वाघ अक्षरशः त्या मैदानात बागडत होता. खाली एका खड्यात सतत पाय घालून काहीतरी बाहेर काढायच्या प्रयत्नात होता. त्याची हि लगबग त्या पलीकडच्या वाघानी पहिली. तो डबक्यातून उठला आणि झपाट्यानं या वाघाच्या दिशेनी यायला लागला. या आमच्या जवळच्या वाघाच्या बाळलीला चालूच होत्या. अखेरीस बऱ्याच प्रयत्नानंतर त्याला त्याची शिकार गवसली होती. त्याच्या हाती एक मुंगुस सापडला होता. एखाद्या चेंडूप्रमाणे तो त्याच्याशी खेळायला लागला. याचे चाळे चालू असताना तो डबक्यातला वाघ हळूच दबा धरून याच्या दिशेनी झेपावला आणि त्या मुन्गुसावरून त्या दोघांची चांगलीच जुंपली. नंतर आलेला वाघ तो पकडलेला मुंगुस पकडू पाहात होता. या दोघांच्या खेचाखेचीत, दात आणि नखं लागून मुंगुस आधीच गतप्राण झाला होता. त्यामुळे त्या शवाबरोबर त्यांची मस्ती चालली होती. सूर्य मावळला होता. आहे त्या प्रकाशात कॅमेऱ्याची विविध settings करून त्यातल्या त्यात बरे फोटो काढण्याची माझी धडपड चालूच होती. फोटो काढू कि ते क्षण डोळ्यात साठवू हेच कळत नव्हतं. मला ते ठरवताचं येत नव्हतं. मग शेवटी सुर्यानीच ते मनावर घेतलं, होता नव्हता तो उजेड पण कमी झाला. आता फोटो काढण्यात काहीच अर्थ नव्हता म्हणून मी कॅमेरा खाली ठेवून तो नजारा डोळ्यात साठवू लागलो. असं वाटत होतं कि हे जे समोर नाट्य चालू आहे ते कधी संपूच नये. खेद एकाच गोष्टीचा वाटत होता तो म्हणजे या दोन वाघांच्या खेळामध्ये त्या मुंगसाच्या शरीराची अक्षरशः चाळण झाली होती. शेवटी आमच्या चालकानी गाडी सुरु केली. गाडी पुढे जात होती पण मन त्या मैदानातून बाहेर यायला तयारच नव्हतं.

दुसऱ्या दिवशी सकाळी कोलाराहुनच आमची सफारी होती. सफारी सुरु केल्यापासून अगदी तासाभरातच calls यायला लागले होते. ताडोबा लेक ते पंचधारा या भागात एका male tiger मटकासुरचे pugmarks दिसत होते. त्यामुळे सगळ्या gypsy त्याचं भागात जात येत होत्या. नेहमीच्या मत्स्यघुबडाच्या पंचधाराच्या चौकात काही गाड्या आपापसात बोलत उभ्या होत्या. आमचा अमर नावाचा गाईड होता. त्याला एकानी विचारलं कि तू hilltop भागात pugmarks चेक केलेस का? अमरनी नकारार्थी मान डोलावली आणि त्यादिशेनी गाडी वळवली. तोपर्यंत आम्ही ऊन खात बसलेल्या घुबडाचे फोटो काढत होतो. इथे या मत्स्यघुबडाचं (Brown fish owl) हमखास दर्शन होतं. आम्ही ताडोबा तलावाच्या दिशेनी निघालो. आमच्या डाव्या हाताला तलाव होता. तिथे एक मोठी मगर निवांतपणे पहुडली होती. आणि अचानक अमर लेपर्ड लेपर्ड म्हणून ओरडला. एक मध्यम आकाराचा बिबट्या चक्क रस्ता क्रॉस करून चढावर चढत होता. काही मिनिटांचा उशीर झाला म्हणून उदास झालो आणि पुढे तलावाच्या दिशेनी गेलो. तिथे काही पक्षी बघत उभे होतो. इतक्यात मागून अजून एक गाडी आली. त्यांनी काही चौकशा केल्या आणि आपल्या मार्गाला लागले. आम्ही u turn घेऊन परत पंचधाराला निघालो. जास्त नाही फारतर २०० मीटर गेलो असू तर डाव्या हाताला एक छोटा चढ चढून काहीतरी येताना दिसलं. आमच्यातला अद्वैत म्हणाला, इथे माणूस कसा काय आला? असे तो म्हणतोय तोच आम्हाला स्पष्ट दिसलं कि तो बाकी कुणी नसून तोच मगाचचा बिबट्याचं होता. तोंडात मुंगुस पकडून फरपटत घेऊन जात होता. आम्ही आहे तिथेच गाडी थांबवली आणि आता तो काय करतो ते पाहायला लागलो. तो आपली शिकार घेऊन अजूनच झाडीत शिरला. आम्ही अनुमान लावला कि त्यांनी आधीच शिकार केली असणार आणि मगाशी आपली चाहुल लागली म्हणून शिकार तशीच टाकून तो गवतात किंवा झाडीत लपून बसला असावा. आम्ही पुढे आल्यावर तो आपली शिकार घ्यायला परत आला आणि रस्त्यावरून खेचत परत झुडपात जात असावा. अगदी त्याचं वेळेला तो आम्हाला शिकारीसकट दिसला. फोटो जास्त नाही काढता आले पण नेत्रसुख मात्र खूप छान मिळालं. हे exclusive sighting बघण्याचं भाग्य फक्त आमच्या गाडीच्या नशिबात होतं. पंचधारा जवळ जमलेल्या इतर गाड्यांमधल्या लोकांना आम्ही जेव्हा हे सांगितलं तेव्हा त्यांची तोंड पाहण्यासारखी झालेली होती. सगळे माझ्या आणि माझ्या लेन्सकडे बघून ‘ फोटो मिला.. फोटो मिला?’ असं विचारत होती. मग एकदाचा फोटो दाखवल्यावर परत सर्वांची तोंड पडली. अशा वेळेला उगीचच आपल्याला वाटत कि आपणकाहीतरी भारी काम केलं म्हणून. वास्ततिक त्यात आपलं कौतुक काहीच नसतं. आमची गाडी सोडून इतर सर्व गाड्या मटकासुर बाहेर येण्याच्या प्रतीक्षेत असतानाच आमच्या पदरात मात्र चांगलंच दान पडलं होतं.

गोल्डी
बाप जन्मात कधी वाटलं नव्हतं कि मी कधी मांजर पाळीन. काय पण योग असतात पहा, एके काळी मांजर दिसलं कि त्याच्या मागे इतक लागायच कि परत त्यांना माझ्या घराच्या आसपास येताना दहावेळा विचार करावा लागेल. मग तो माजलेला बोका असो किंवा लहान पिल्लू असो. या प्रजातीवर माझा तसा राग काहीच नसायचा, पण उगाच चाळे. अल्लड वय.. दुसरे काय.. माझ्या बाबांना मात्र भयंकर लळा होता मांजरांचा. फक्त मांजर नव्हे तर संपूर्ण प्राणी जातीचा. त्यामुळे आम्ही कोणीही घरात नसताना बाबा दुपारी मांजराना दुध पाज, मारीची बिस्कीट दे असले प्रकार करायचे. तेव्हा समजा तिथे मी आलो कि मीपण प्रेमाने हात लाव, कान ओढ, शेपूट पिरगाळ असे उद्योग करायचो. तेव्हा बाबा म्हणायचे “ अरे नको रे नको त्रास देऊन त्यांना “ मग मलाही वाटायचा कि आपण हे उगीच केल. उभ्या आयुष्यात त्यांनी कधी हात उगारला नव्हता आमच्यावर. आता वाटत कि माझी आत्ताची हि आवड ( प्राणी, पक्षी, झाडे, फुले ) आहे ती थोडी आधी बाहेर आली असती ना तर बाबांना धन्य धन्य झालं असत. हे सगळं सांगायच कारण एवढंच कि आमच्याकडे घरी प्राणी पाळणे हा प्रकार अस्तित्वात नव्हता. पुढे मी पुण्यात स्थायिक झालो, लग्न झालं. छान चालू होतं आमचं. आठवड्याचे पाच दिवस खूप काम करायचं आणि शनिवार रविवार मस्त धमाल करायची. रविवारचा तर प्लान ठरलेला असायचा. सकाळी pattice खायचे TV बघत बघत. नंतर निवांत आवरून बाहेर जे गायब व्हायच ते संध्याकाळीच यायच. कारण घरी वाट बघणार कोणीच नव्हतं.
असाच एक रविवार. १३ मे २००७. ठरल्याप्रमाणे pattice आणायला सकाळी सकाळी बाहेर पडलो. कायम bike घेऊन जाणारा मी काहीही कारण नसताना car घेऊन बाहेर पडलो. ना तेव्हा पाऊस होता ना bike नादुरुस्त होती. सगळा नशिबाचाच खेळ. दुसरं काय म्हणणार... बेकरी मध्ये पोचलो, pattice घेतले आणि निघालो घरी जायला. मस्त सकाळ होती. मी माझ्याचं धुंदीत गाडी चालवत होतो. अचानक माझ्या गाडीखाली काहीतरी येतंय असं मला वाटलं. मी करकचून ब्रेंक मारला. खाली उतरून बघतो तर काय... पुढच्या चाकाच्या खाली एक मांजराचे पिल्लू येता येता वाचले होते. मी खाली वाकून ते पिल्लू हातात घेतले. इकडे तिकडे पाहिलं कि त्याची आई कुठे आहे का.. काही खाणाखुणा सापडतात का.. पण काही सापडेना. तिथे काही मुली खेळत होत्या त्यांना विचारावं तर त्याच माझ्या तोंडाकडे पाहात उभ्या. बर हे पिल्लू सोडावं तर कुठे सोडावं.. काहीच कळेना. बर आहे तिथेच सोडावं म्हटलं तर ते जमेना आता. आत्ताच गाडीखाली येता येता वाचलंय. त्यातून ते इतकं मरतुकड होतं कि तिथेच ठेवून गेलो असतो तर ते नक्कीच मेलं असत. आता आली कि पंचाईत. धरलं तर चावतंय आणि सोडलं तर पळतंय अशी गत झाली माझी. एक होतं बाकी मरतुकड असलं तरी देखण होतं. मस्त सोनेरी रंगाचं होतं. मग विचार केला कि आपण सध्या तरी त्याला घरी घेऊन जाऊ. नंतर बघता येईल काय करायचं ते.. तसंही ऋजुताला मांजर फार फार आवडायची. car होती बरोबर त्यामुळे न्यायच कसं हा प्रश्न नव्हता. bike असती तर नेता आलंच नसत. मग मी अजून तिथे वेळ न दवडता त्याला घरी घेऊन आलो. Doorbell वाजवली तर ऋजुता किंचाळलीच ते मांजर पाहून. माझ्या एका हातात pattice आणि दुसर्या हातात मांजर. तिला ते पिल्लू खूपच आवडलं. होतच ते आवडण्यासारखं.... घरी या आधी कुठलाही प्राणी न आल्यामुळे खायला काय द्यायच हा प्रश्नचं होता. मांजर दुध पीत हे माहित असल्याने दुघ देऊन पहिल. पण बहुतेक ते बरेच दिवस उपाशी होतं म्हणून ऋजुतानी droper नी त्याला गरम पाणी घालून पातळ करून दुध पाजलं. त्यानंतर ते झोपलं. आणि मग पुढचे दोन दिवस आम्ही सतत त्याच्याच मागे. ते पण आमच्या बरोबर रमू लागलं. रात्री बेरात्री ते भूक लागली कि ओरडत असे. मग रात्री परत तोच droper चा उद्योग. पण माहित नाही का कोण जाणे आम्ही हे सर्व enjoy करत होतो. पण हे असं कुठवर चालायचं. आपण त्याला कायम सांभाळणार आहोत का? तो पर्यंत आम्हाला दोघांना त्या मांजरांनी इतकं लळा लावला होता कि तेव्हा तरी त्याला कुठेतरी सोडून द्यावे हा विचार सुद्धा मनाला चुटपूट लावणारा होता.
अचानक आम्हाला एक छान कल्पना सुचली. आमचा एक मित्र होता. त्याचे घर कोकणामध्ये होते, राजापूर मधे. त्याला विचारलं कि तुला हे मांजर हवे आहे का म्हणून. जर हवे असेल तर त्याला राजापूर पर्यंत सोडायला पण आम्ही येऊ. तो एका पायावर तयार झाला आणि म्हणाला आपण जर याला गाडीनी घेऊन जाणार असू तर माझ्या इथल्या पुण्याच्या वाड्यात अजून ३ मांजरे आहेत. त्यांनाही घेऊन जाऊ. मी म्हटलं ठीक आहे. दिवस ठरला. पहाटे निघायचं ठरलं. आम्ही पण असा विचार केला कि या पिल्लाला पण चांगल घर मिळेल. आम्हालाहि कुठेतरी परक्या ठिकाणी सोडल्याचा त्रास होणार नाही. तर अस ठरवून आम्ही तिघंजण निघालो. तीन माणसे आणि ४ मांजरे.
साधारण ७ तासांनी आम्ही राजापुरला पोचलो. चारही मांजरांना एका खोक्यामध्ये ठेवलं होतं. पूर्ण प्रवासामुळे ती मरगळली होती. सर्वांना दुध आणि पोळी दिल्यावर ती ताजीतवानी झाली. एकमेकांशी मस्त खेळू लागली. मनात आले कि बर झालं यांना सुद्धा सोबत झाली. आमचा मुक्काम फार दिवसांचा नव्हता. जेमतेम एक रात्र राहून आम्ही निघणार होतो. म्हणून आदल्या दिवशी पाय मोकळे करायला म्हणून आम्ही तिघे बाहेर पडलो. आठवड्याच्या बाजारात फिरलो. नंतर मिसळ खायला एका हॉटेलात गेलो. असं मस्त फिरून तीन साडे तीन तासांनी घरी परत आलो. चप्पल काढून जरा टेकलो असेल तोच आमचं ते मांजराच पिल्लू आतून कुठूनतरी धावत आलं आणि अक्षरशः पायाशी लोटांगण घातलं. माझ्या डोळ्यात चटकन पाणी आलं. जणू काही त्याला कळल कि मी उद्या पहाटे पुण्याला जाणार आहे. एखादं लहान मुल जसा हट्ट करत ना.. अगदी तस्सच.. शेवटी मी त्याला उचलून हातात घेतलं आणि घेतलं ते कायमचंच. मी सांगून टाकलं आता मी याच्याशिवाय राहू शकणार नाही. आपण याला परत पुण्याला घेऊन जाणार आहोत. नक्कीच करून टाकलं. बायको पण माझ्याकडे पाहताच राहिली. कारण हे तिला माझ्याकडून अजिबात अपेक्षित नव्हतं.
किती विचित्र आहे बघा न विचार करून.. रस्त्यात एक मांजर मिळते काय... त्याला घरी घेऊन येतो काय... त्याला चांगलं घर मिळावे म्हणून काही हजाराचं पेट्रोल खर्च करून इतक्या लांब येतो काय.. आणि आता काय.. इतक्या लांब येऊन त्याला परत पुण्याला घेऊन जायचं. मग एवढी खटपट केली कशाला?? पण या सगळ्या गोष्टी धुडकावून लावल्या. मला फक्त एकच कळत होतं कि आता मला याच्या शिवाय जगणं अशक्य आहे. तीन पिल्लं तिथे ठेवून दुसर्या दिवशी परत पहाटे पुण्याच्या दिशेनी निघालो. दर दोन तासांनी ते पिल्लू दुधासाठी ओरडत असे. आम्ही सर्व तयारीनिशीच निघालो होतो. त्यामुळे येताना काहीही त्रास नाही झाला. पुण्यात आल्यावर ऋजुता म्हणाली आधी याला आपण डॉक्टर कडे घेऊन जाऊ. मग एका मित्राकडून Veterinary doctor चा पत्ता घेऊन तिथे गेलो. doctor नि पाहिल्या पाहिल्या एकचं प्रश्न विचारला. कितीला घेतलंत हे पिल्लू? मी म्हटलं, छे हो विकत कुठलं घेतोय. गाडीखाली येता येता वाचलंय ते. त्यांचा आधी यावर विश्वासच बसेना कि हे पिल्लू रस्त्यात सापडलं म्हणून. शेवटी त्यांना सगळं सांगितल्यावर त्यांचा विश्वास बसला. ते म्हणाले “ तुम्ही नशीबवान आहात म्हणून हे असलं Breed cat तुम्हाला मिळालं. बाहेर विकत घ्यायला गेलात तर किमान दहा ते बारा हजारा शिवाय मिळायचं नाही. आवड असेल तर खरंच तुम्हीचं पाळा हे. “ आम्ही दोघंही ताड्कन उडालोच हे ऐकून. काय करावं काही कळेना. त्यांच्या म्हणण्या प्रमाणे ते फारतर २० दिवसाचं होतं. बरेच दिवस उपाशी होतं. इतकं बारीक कि हाडे दिसायची त्यावेळेस. मग सगळे सोपस्कार उरकून आम्ही घरी आलो. इथे आल्यावर त्याचे “ गोल्डी “ असे नामकरण झाले. पुण्यातले घर गोल्डी ला ओळखीचे होतेच. त्यामुळे त्याला रुळायला वेळ नाही लागला.
पहिले वीस दिवस हालाखीचे काढल्यावर मात्र गोल्डी च्या आयुष्यात राजयोग होता म्हणायचा. खायला imported फूड, झोपायला छान गाडी आणि भरपूर लाड. पण खरच काय नशीब घेऊन जन्माला आला होता गोल्डी कुणास ठाऊक. त्याकडे पाहिलं कि कायम मला काही प्रश्न पडतात. मला ज्या दिवशी हा भेटला त्या आधी यानी काय काय भोगले असेल, सोसले असेल. काय खाल्ले असेल. याची आई कोण असेल.. आता या प्रश्नांची उत्तरे मला कधीच मिळणार नाहीत. माझ्या नशिबात गोल्डी आणि गोल्डी च्या नशिबात मी हे विधीलिखित होतं का... मी भेटलो नसतो तर याचं काय झालं असतं... नक्कीच हा माझा मागच्या जन्मीचा कोणीतरी आहे. आता फॅमिली  मेंबरच म्हणा ना.
गोल्डी सापडला तेव्हा मला मांजर कुळातल्या इतर जमातींची फारशी आवड नव्हती. पण आता मी जेव्हा जंगलामधून घरी परत येतो तेव्हा वाटतं देवानी या करताच मांजर घडवले असावे म्हणजे वाघ पाळण्याची आवड त्यातल्या त्यात पूर्ण करता येईल. दुधाची तहान ताकावर... दुसरं काय.

सुंदरबन – पूर्वेकडील पाचूचे बेट

पुण्याहून सकाळी सहाच्या विमानानी आम्ही पावणे नऊच्या सुमारास कोलकाताला पोचलो. आमच्या ग्रुपमधली बाकीची लोकं आधीच दोन दिवस इथे आलेली होती. अर्ध्या पाऊण तासातच आम्हाला गाडी (Tempo Traveller) घ्यायला आली आणि त्यात बसून आम्ही गडखाली (इथे याला ‍‌godkholi असं म्हणतात) या गावाच्या दिशेनी निघालो. अंतर आहे फक्त १०० km चं पण तरी पोचायला आम्हाला साडे तीन तास लागले. रस्ता त्यामानानी खूपच अरुंद आणि रहदारी खूप, त्यातून तिथल्या स्थानिक लोकांनी रस्त्यावरच काढलेल्या मोटार गॅरेजेसमुळे मार्ग काढतच जावं लागतं. गडखालीला जाताना दोन्ही बाजूनी फक्त शेत दिसत होती. कोंबडी आणि बदकं जागोजागी दिसत. बदकं एकूणच जास्त होती. किमान चारच्या संख्येनी नाला किंवा शेतात सारखी चोच खुपसून बसलेली असायची. मोकाट कुत्र्यांचा वावर बराच होता. Packed breakfast घेतला होता त्यामुळे कुठेही न थांबता आम्ही सरळ गडखालीला पोचलो.

गडखालीला पोचल्यावर WELCOME TO THE ONLY MANGROVE TIGER LAND IN THE WORLD या पाटीनी आमचं स्वागत केलं आणि तिथून आम्ही आत जेट्टीच्या दिशेनी निघालो. हा भाग खूप गजबजलेला होता. अनेक हमाल सामानाची ने-आण करत होते. त्यात काही जण आमच्या बॅग्स घेऊन आमच्याच बरोबर निघाले होते. एक जिना उतरताच पायी रस्ता संपला. पुढे अनेक बोटी लागल्या होत्या. त्यातल्याच एका बोटीत आम्ही सगळे शिरलो. आत जाताच परत दोन जिने दिसले. एक खाली जात होता, तिथे चार मोठे पलंग होते आणि त्यापलीकडे किचन. आणि दुसरा जिना वरच्या डेकवर जात होता. तिथे सहा सात खुर्च्या आणि एक बैठं टेबल होतं. पलीकडे एक dining table आणि एक बाक होता. त्यावर आमचं दुपारचं जेवण तयारच होतं. लगेचच आम्ही जेवायला मागच्या बाजूला गेलो. तिथे बुफे मांडला होता. दोन प्रकारची कोलंबी, व्हेज भाजी, पांढरा भात, दाल, लोणचं, सलाड, पापड आणि स्वीटडिश असा व्यवस्थित मेनू तयार ठेवला होता. मग काय विचारता नाश्ता करून बराच वेळ झाला होता त्यामुळे सर्वांनी त्यावर आडवा ताव मारला. प्रत्येक पदार्थाला अप्रतिम चव होती. चालत्या बोटीत गार वाऱ्यावर आम्ही उत्तम जेवणाचा आस्वाद घेत होतो. आमची बोट sajnekhali ecotourism complex च्या दिशेनी चालली होती. इथे आम्हाला आमच्या पुढच्या तीन दिवसाचं परमिट काढायचं होतं. गुमडी, बिंद्याधारी अशा नद्या पार करत आम्ही दुर्गादुनी नावाच्या भागात जात होतो. दुर्गादुनी म्हणजे सुंदरबनच्या मुख्य जंगलाच्या बाहेरचं जंगल. इथे बरेच पक्षी दिसायला लागले होते. मिळतील तसे फोटो काढत काढत आम्ही सजनेखालीला येऊन पोचलो. परमिट मिळताच आम्ही आमच्या रेसोर्टकडे निघालो. संध्याकाळचे पाच वाजले होते पण काळोख खूप पसरला होता. हा हा म्हणता सहा वाजता पूर्ण अंधार झाला. Riverside Holiday Resort मधे आम्ही उतरलो होतो. दमणूक अशी काहीच झाली नव्हती. रूमवर जाऊन फ्रेश झालो आणि सातला चहा घेऊन तिथेच गप्पा मारत बसलो. रात्री आठला जेवण येणार होतं. मग तिथेच आसपास जरा हिंडून पाय मोकळे करून आठला जेवण करूनच रूमवर गेलो. दुसऱ्या दिवशी सकाळी साडे पाचला सफारीला जायचं होतं.

सकाळी तशी थंडी फार नव्हती पण बोटीत बसल्यावर गार वारा यायला लागला आणि बॅग मधे असलेले sweaters, thermals आणि pullovers भराभर बाहेर निघाले. आठ वाजले तरी सूर्याचा पत्ता नव्हता. पावसाळी हवा नव्हती पण कडक ऊन पण नव्हतं. समोरचं सगळं दृश्य स्वप्नवत होतं. कधीही न अनुभवलेलं. पीरखाली मधून आम्ही मुख्य जंगलात प्रवेश केला. दोन्ही बाजूनी गर्द दाटीतलं mangrove जंगल गूढ वाटत होतं. एकूण १०२ बेटांचा हा प्रदेश. यातली ४८ बेट हि घनदाट जंगलांनी तर ५४ बेट ग्रामीण वस्त्यांनी व्यापलेली आहेत. इथे पर्यटकांसाठी केलेल्या रेसोर्टच्या आसपास सुद्धा जाळ्या घातल्या आहेत. कारण वाघ सलग पाच ते सहा किलोमीटर पोहून दुसऱ्या बेटावर जाऊ शकतो. इथल्या मानवी वस्तीत बऱ्याचदा वाघानी धुमाकूळ घातला आहे. मासेमारी आणि शेती हा इथला प्रमुख व्यवसाय. त्याच बरोबरीन इथला एक गट जंगलात जाऊन मध गोळा करतो. त्यामुळे इथे मध बऱ्याच प्रमाणावर खाल्ला जातो आणि विक्रीसाठी पण ठेवला जातो. या mangrove जंगलांमध्ये अनेक प्रकारची झाडं आहेत ज्यांची विस्तृत यादी होईल. अशी निरनिराळ्या प्रकारची माहिती साठवत आणि सुन्धाखाली, साराखाली, सुंदरखाली, चोरगाझी, दोबंकी, खोनाखाली अशी एकापाठोपाठ एक ठिकाणं मागे टाकत आणि पक्षी पाहात पुढे जात होतो.

बोटीवरच्या लोकांनी आमची चांगलीच बडदास्त ठेवली होती. शॉतदल नावाचा एक कुक बोटीवर होता. सकाळी चहा, नंतर नाश्ता मग तासा दीड तासात lemon tea, दुपारी दीडच्या सुमारास जेवण, दुपारी चहा / कॉफी आणि संध्याकाळी snacks असा आस्वाद घेत घेत photography चालू होती. लंचची वेळ जवळ आली होती आणि किचन मधून वेगवेगळे वास नाकात जात होते आणि तेवढ्यात आतून शॉतदलची हाक आली, ' सर लंच लगा दिया है, गरमा गरम खा लीजिये.' या माणसानी सतत काही ना काहीतरी खायला देऊन आमचे वजन वाढवले होते. बऱ्याचदा प्लेट हातात असताना बाहेर झाडावर काहीतरी दिसायचं कि प्लेट खाली ठेवून कॅमेरा हातात घ्यायला लागायचा.

सकाळी ६ ते संध्याकाळी ५ या दरम्यान आम्हाला बऱ्यापैकी पक्षी दिसले. उदा. सहा प्रकारचे kingfishers, peregrine falcon, buffy fish owl, osprey, red junglefowl, brahminy kite, serpent eagle. काही ठिकाणी ताजे वाघाचे पंजे पण दिसले. पण बहुतेक आम्हाला काही मिनिटांचा उशीर झाला असावा. त्यामुळे व्याघ्रदर्शन काही झाले नाही. एव्हाना पावसाची एक सर येऊन गेली होती. जंगलातल्या थंड तापमानामुळे वाळूवर एक मगर निवांत पडलेली आम्हाला दिसली. आमची बोट जवळ येताच ती अजून थोडी पुढे सरकली. ती पुढे सरकताना तिच्या अवजड असण्याचा चांगलाच अंदाज येत होता. तिथे अधिक वेळ न दवडता आम्ही पुढच्या मार्गाला लागलो. हळू हळू पडत असलेला काळोख दिवस संपत आल्याची जाणीव करून देत होता. उद्याचा अख्खा दिवस आणि परवाचा अर्धा दिवस आमच्या हातात होता. या पुढच्या दीड दिवसांत hi tide low tide च्या बदलामुळे अनेक नवीन species आम्हाला दिसल्या होत्या. बोटीवर घालवलेले ते तास, पावसाचं पाणी सांभाळत उभं राहून खुर्चीवर वाकडंतिकडं बसून झोपून केलेली फोटोग्राफी, बोटीच्या टोकाला बसून थंडगार वारा अंगावर घेत प्यायलेला चहा आणि भजी, बोटीवर झालेलं आदरातिथ्य त्याबरोबरच ऊन, वारा आणि पाऊस यांनी आमची घेतलेली फिरकी या सगळ्याच गोष्टी मनाला आनंद देऊन गेल्या. आमचा तिथला मुक्काम संपला होता. निघण्याची वेळ जवळ आली. हे सगळं परत अनुभवायला यायला लागणारचं होतं पण आता पुण्यात गेल्यावर खरी रुखरुख लागणार होती ती "सर लंच लगा दिया है" या शॉतदलच्या हाकेची.

टिपेश्वर :
एप्रिलमधे एका मैत्रिणीचा फोन आला आणि म्हणाली माझ्या मुलाला फक्त वाघ बघायचाय आणि तोही याचं सुट्टीत. आता ताडोबाला जाऊ सांगावं तर बुकिंग मिळणं अवघड होतं. मग म्हणालो तुला वाघ बघायचा आहे ना तर मग तू फक्त तारखा नक्की कर, बाकी सगळं माझ्यावर सोड. मे महिन्यातली तारीख ठरली, नशिबानी ट्रेन आणि सफारी बुकिंग पण मिळालं आणि मे मधल्या कडाकण्या उन्हात आम्ही विदर्भातल्या यवतमाळ जिल्ह्यातल्या टिपेश्वर अभयारण्यात जायला निघालो.
धामणगावला उतरल्या बरोबरच आम्हाला तिथल्या उन्हाच्या चटक्याची जाणीव झाली. इतके तास एसी मधून प्रवास केल्यामुळे तो तडाखा चांगलाच जाणवत होता. यवतमाळ शहरात गेल्यावर तिथल्या एका दुकानातून नुकत्याच कढईतुन काढलेल्या खव्याच्या जिलब्यांवर ताव मारला आणि टिपेश्वरच्या वाटेला लागलो. तिथे पोचेपर्यंत संध्याकाळचे पाच वाजले होते. दुसऱ्या दिवशीपासून सफारी सुरु होणार होत्या. संध्याकाळचा चहा घेत असताना तिथला एक माणूस म्हणाला, इथून अद्यापतरी एकही माणूस वाघ न बघता गेलेला नाही. त्यामुळे त्याचं दर्शन अगदी १००% धरा तुम्ही. सूर्य खाली गेला होता तरी हवेतला उकाडा काही कमी व्हायला तयार नव्हता.
दुसऱ्या दिवशीच्या पहिल्या सफारीला आमची सुरवात झाली. दीडशे स्क्वे. किमीचं हे जंगल. सध्या तरी बहुतेक झाडांची पानगळ झालेली होती. पण जंगलात तेंदू, महुआ, पळस, सालई, मोई, धावडा, सागवान अशा झाडांची रेलचेल होती. सुरवातीला हवा जरा बरी वाटत होती पण अगदी थोडाच वेळ. साडे आठ-नऊच्या सुमारास हवेतला गरमा परत वाढायला लागला. वास्तविक इतक्या गरमीमधे वाघ पाण्यात बसून राहतात पण पहिल्या सफारीला आम्हाला फक्त एका वाघीणीचं मुखदर्शनचं झालं. ती बरेच तास पाण्यातच बसून होती. फोटो मिळाले खरे पण जरा लांबूनच. खरी मजा आली ती मात्र दुसऱ्या सफारीला.
आम्ही दुपारी तीन वाजता सफारीला निघालो. त्यानंतर सुमारे दीड तास आम्ही फक्त इकडून तिकडे भटकत होतो. त्या दीड तासांत घुबडं, रातवा आणि जंगल कॅटचं सुरेख दर्शन झालं. साधारण पावणे पाचच्या आसपास कुठल्याशा पक्ष्याच्या बाबतीत बोलत असताना अचानक समोरून एक वाघ रस्ता ओलांडून जात असताना आम्ही पाहिला. कुठलाही अलार्म कॉल नसताना समोर आलेला वाघ बघून सगळेजण ताड्कन उभे राहिले. पण तो वाघ फार काही वेळ थांबला नाही, फोटो मिळाले पण ते मागून. ' श्या.. टायगर मिस झाला!' असे उद्गार प्रत्येकाकडून आले. मग टायगर जिथून क्रॉस झाला तिथे गाडी थांबून आम्ही कॅमेरा आणि दुर्बीण घेऊन बघायला लागलो. आमच्या डाव्या हाताशी एक पाणवठा होता. कदाचित तो वाघ शिकारीच्या नादात आत गेला असावा कारण तिथून पुढे झालेली हरणांची पळापळ आम्ही पाहिली होती. आता काही हा परत येत नाही असं आम्ही म्हणत असताना मात्र गाईड आणि ड्रायव्हर त्याच्या परतण्याकडे डोळे लावून बसले होते. या काही रोमांचकारी क्षणांनंतर परत शोधकार्य सुरु झालं आणि उजवीकडच्या गवतात गेलेला वाघ परत येईल याची शाश्वती नसल्यामुळे झाडून सगळे त्या पाणवठ्याकडे बघत बसले. आत्ता येईल मग येईल असं वाटण्यात काही मिनिटं गेली आणि अशा शांततेत वाट बघत असतानाच तो आत गेलेला वाघ आमच्या जिप्सीच्या उजव्या बाजूला हजर आणि आम्हाला कोणाला काहीच पत्ता नाही. ड्रायव्हरनी सहज मान फिरवली तर शेजारच्या गवतात वाघ.. त्यानी अधीरतेनं आम्हाला सांगितलं,' ओय तेरी, ये देखो ये यहांसे आ गया | मैने कहा था ना ये वापस आयेगा .' सगळ्यांच्या माना बाटलीच्या बुचासारख्या उजवीकडे वळल्या. बघतो तर काय, आमच्यापासून काही फुटांवर येऊन तो वाघ आमच्यावर गुरकावत उभा होता. कारण आमची गाडी बरोब्बर त्याच्या आणि त्या डबक्याच्या मधोमध उभी होती. मग तो तसाच फिसकारत आमच्या गाडीला वळसा घालून त्या डबक्यात जाऊन पहुडला. हे दृश्य फक्त आणि फक्त आमच्या नशिबात होतं. आमच्या व्यतिरिक्त अन्य एकही जिप्सी तिथे नव्हती. मग गाईडकडून असं कळलं कि जंगलातल्या मारेगाव गावच्या परिसरात वावरणाऱ्या एका मादीच्या तीन बछड्यांपैकी हे एक होतं. साधारण अठरा महिन्याचं. दोन वर्षांच्या आसपास जरी वय असलं तरी चेहऱ्यावरच्या अवखळ भावांवरून ते पिल्लू आहे हे सहजी कळत होतं. त्यानंतर पुढे एक ते सव्वा तास आमच्या समोर मनोरंजनाचा जणू काही पेटाराच उघडला गेला होता. अठरा महिन्याचा तो बछडा पाण्यात यथेच्छ डुंबत होता. आपल्या घरातलं पाळीव मांजर जितका बावळटपणा करून दाखवेल तितकाच हा वाघ पण करून दाखवत होता. कधी तो पाण्यात कोलांटीउडी मारत होता तर कधी उगाचच दबा धरत होता. नाकात पाणी गेल्यावर जोरात मानेला हिसडा देऊन नाक मोकळं करत होता, मधूनच पाठीवर उताणं पडून स्वतःचेच पंजे चाटत होता, डबक्याच्या या टोकापासून त्या टोकापर्यंत पळत होता, मधूनच आमच्या डोळ्यात डोळे घालून बघत होता. पण त्या डोळ्यात कुठेही जरब नव्हती.. होती ती फक्त मस्ती. स्वतःच्याच दुनियेतली. आम्ही मनसोक्त फोटो काढत असताना एकदम त्यानं दबा धरला आणि शक्य तितका चपटा होऊन आपलं शरीर पाण्यात दाबू लागला. नजर एकटक समोरच्या गवतात. आम्ही पण त्या दिशेला बघायला लागलो तर त्या गवतात अजून एक वाघ. मग तो पाण्यातला वाघ हळूच उठला आणि दबकत दबकत पुढे जायला लागला. अपेक्षित असलेलं अंतर गाठल्यानंतर त्यानं त्या दुसऱ्या वाघावर उडीच घेतली. मग दोघंही दंगा करायला लागले. पण तो दुसरा वाघ जरा बुजरा होता किंवा त्याला आमची उपस्थिती मान्य नव्हती. तो काही पुढे सरकेचना. मग तेवढ्यात त्या आधीच्या वाघानी कुठूनतरी एक पाणकोंबडी पकडून आणली आणि टबमधे असलेल्या खेळण्याप्रमाणे त्यानी त्याच्याशी खेळ सुरु केला. अर्थात त्याचा खेळ त्या पाणकोंबडीच्या जीवावर बेतला होता. त्यानी तिला त्या पाण्यात घोळवली. ती खाली गेली कि उगाच एक दुडकी मारायचा. या सगळ्या बाळलीला चालू असताना तो दुसरा वाघ दबकत का होईना पुढे झाला आणि परत एकमेकांवर उड्या मारणं चालू झालं. असं वाटत होतं कि हे कधी थांबूच नये. शेवटी आम्ही आमचे कॅमेरे चक्क खाली ठेवले आणि डोळ्यात ते सगळं साठवू लागलो. काही मिनिटं हा खेळ चालू असताना मागून एका जिप्सीचा आवाज आला आणि एक तास पाण्यात खेळणारे ते दोन बछडे मागच्या झाडीत दिसेनासे झाले. दिसेनासे म्हणजे इतके आत गेले कि त्या नुकत्याच आलेल्या जिप्सीला आम्ही एक तास यांचा खेळ बघत होतो हेही खरं वाटेना. सफारीची वेळही संपत आली होती. आमच्या अजून तीन सफारी बाकी होत्या पण दुसऱ्याच सफारीत इतकं एक्सक्लूसिव्ह सायटिंग झालं होतं कि आता पुढच्या सफारींमध्ये काय दिसेल याचे ठोकताळे लावत आम्ही गेटच्या बाहेर पडलो.

पुनश्च तराई: दुधवा भाग ०२:
चार सफारी पार पडल्या होत्या पण अजून तरी तराईतल्या वाघानी काही दर्शन दिलं नव्हतं. आम्ही आदल्या दिवशीच्या घडामोडींचा अंदाज घेऊनच दुसऱ्या दिवशीच्या सफारीचं गेट ठरवत होतो. आत्तापर्यंतच्या झालेल्या फेऱ्यांमध्ये पगमार्क्स दिसले होते पण ते उमटवणारा प्राणी काही समोर येत नव्हता. पण का कुणास ठाऊक यावेळेस मनात कुठेतरी आशा मात्र नक्की होती. २५ तारखेला सकाळची फेरी झाल्यावर हॉटेलवर लंच करत असताना मला केवलचा (गाईड) फोन आला.
' सरजी कलसे किसीको किसीभी रूट पे सायटिंग नही हुई है| लेकीन आज सुबेरे किशनपूर रिंग रोडपर दो बांघोकि गुर्राहट सुनाई दि| काफी देर तक आवाजें आती रही, पर बाहर निकले नही | तो आज हम किशनपूर चलेंगे, आपं लंच करके रेडी रेहेना | गाडी ठीक अढाई बजे आ जाएगी | ' फोन ठेवला आणि चेहेऱ्यावर कसलीही एक्साईटमेंट न आणता समोर ठेवलेला थंड छांसचा ग्लास उचलला आणि मिशा पांढऱ्या झाल्यावरच खाली ठेवला. दुपारची सफारी किशनपुरला आहे याची कल्पना सर्वांना दिली आणि तिथपर्यंतचा रस्ता आठवून मंडळींचा घास घशातच अडकला. पण आता वाघ बघायचा म्हटल्यावर एवढा त्रास सोसावाच लागणार. पण कसलीही काचकूच न करता सगळे आधीच तयार होऊन बसले होते, गाडी आली आणि आम्ही किशनपुरला रवाना झालो.
बरोब्बर साडेतीनला आम्ही गेटमधून आत प्रवेश केला. आजच्या सफारीला आमची एकमेव जिप्सी आत चाललेली होती. दोन दिवस आधी याच ठिकाणी होळीच्या सुट्टीच्या दिवशी इथले स्थानिक लोक रंगीबेरंगी कपडे घालून, मस्तपैकी परफ्युम लावून 'सहलीला' आले होते आणि आज फक्त आम्ही. बहुतेक दोघांनाही एकांत हवा होता. आम्हालाहि आणि वाघालाही !
गेटवर येईपर्यंतच उन्हाचा काय तो त्रास होता. एकदा का सालच्या जंगलात प्रवेश केला कि मग पुढे काही नाही. रिंग रोडच्या दिशेनं आमची जिप्सी जात होती आणि अचानक ड्रायव्हरनी गाडी थांबवली. खाली मातीत अतिशय स्पष्ट अशा वाघाच्या पाऊलखुणा होत्या. अगदी नुकताच इथून गेल्यासारख्या. मग त्याच खुणांचा माग काढत आम्ही पुढे पुढे जात राहिलो. मग त्या खुणा आम्हाला एका चौकात घेऊन गेल्या. इथे खरी गंमत होती कारण या चौकात एकूण सहा रस्ते एकत्र होत होते. आता आली का पंचाईत! आता या सहापैकी हा वाघ कुठल्या दिशेला गेला असावा? बरं एखादा रस्ता पकडून आपण पुढे जावं तर वाघ नेमका दुसऱ्या वाटेनं पुढे गेलेला असायचा आणि परत मागे फिरावं तर तोपर्यंत तो कुठे आत शिरला तर?? गेलं मुसळ केरात. बरं त्या चौकात कुठेच पाऊलखुणा दिसत नव्हत्या. मग अंदाज करावा तरी कसा? केवल म्हणाला, ' सर आगे एक वाटरहोल है वो चेक करके आते है| ' मग वेळ न दवडता आम्ही ते बघून आलो पण तिथे कुणीच नव्हतं. मग कळलं कि इथून पुढे अजून एक वाटरहोल आहे. मग त्या दिशेनी गेलो तर तिथेही काही नाही. आपला चान्स गेला असा विचार करत आम्ही अजून एका चौकात पोचलो. तो गाईड आणि ड्रायव्हर दोघंही खाली वाकून वाकून खुणांचा अंदाज घ्यायला लागले. कोणालाच काही कळेना कि इतक्या फ्रेश पंजाचा माग काढत आपण आलो तर मग वाघ गायब झाला तरी कुठे? हताश तोंडं करून चौकाच्या मधोमध आमची गाडी थांबली. सगळ्यांची डोकी चौफेर फिरत होती. गवतात, झाडात, लांबवर दिसणाऱ्या वाटरहोलमधे कुठे काही पिवळट पट्टे किंवा तत्सम काही दिसतंय का? काही आवाज येतोय का? पण काही नाही हो. 
कल्पना करा, सव्वाचारचा सुमार. आम्ही चार रस्ते एकत्र येणाऱ्या एका चौकात उभे आहोत. डाव्या हाताला एक रस्ता, उजव्या हाताला एक रस्ता ज्याच्या टोकाशी किशनपूरचं रेस्टहाउस अंधुकस दिसत होतं. मागे एक रस्ता जिथून आम्ही आलो होतो आणि समोर अजून एक रस्ता ज्याच्या काही अंतरावर एक वाटरहोल, ज्यावर एकही जनावर नव्हतं असं. सगळीकडे स्मशान शांतता पसरली असताना एकदम गाईड आणि ड्रायव्हर आपापसात बोलायला लागले. त्या शांततेत आमच्या गाईडचा खर्जातला आवाज अजून गूढ वाढवू लागला.
' सर ये यही कही है | पंजे और कही नही है | ये जहां भी होगा इसी वाटरहोल पे जरूर आयेगा| हम यही इंतजार करेंगे |' कोणीच काही बोलण्याच्या तयारीत नव्हतं. अचानक अजून एका जिप्सीचा आवाज कानावर आला. ती डावीकडच्या रस्त्यानी आमच्या दिशेनी येत होती. आमच्या जिप्सीच्या जवळ येऊन सुद्धा ती थांबली नाही. आमच्या गाईडनी त्यांच्याशी बोलण्याचा प्रयत्न केला पण काही न बोलता ती गाडी आमच्या शेजारून निघून गेली. त्याचं हे वर्तन बघून गाईडही चक्रावला. आम्ही त्याकडे फारसं लक्ष न देता तसेच वाट बघत बसलो. तोंडापाशी येणाऱ्या माशा आणि चिलटं वैताग आणत होती. त्याचं कानाशी येणारं गुणगुणणं नको होत होतं आणि तेवढ्यात ड्रायव्हर एक वाक्य पुटपुटला आणि एका क्षणात अंगावर सरकन काटा उभा राहिला.
' सरजी रेस्ट हाउसवाले रास्ते सें बीचो बीच एक बडा टायगर आगे आ रहा है | बिलकुल अपनी तरफ| '
त्याच्या या वाक्यावर विश्वासच बसत नव्हता. जरी वाघ चालत येत असला तरी तेव्हा तो बराच लांब होता. उजवीकडे पाहिलं तर दोन मोर अक्षरशः नाचत पुढे पुढे येताना दिसले. मी म्हणालो,' अरे नही छोटे, टायगर कहां वो तो मोर चल रहा है |
' अरे सर आपके कॅमरे से देखिये | काफी बडा टायगर है |
मी डोळ्याला कॅमेरा लावला आणि माझा माझ्याच डोळ्यावर विश्वास बसेना. आसपास अन्य कुठलीही जिप्सी नसताना किशनपूरच्या त्या सालच्या गर्द जंगलात एक मोठा नर वाघ शेजारी दोन बाउन्सर बाळगल्याच्या थाटात मोरांना घेऊन दिमाखदार पावलं टाकत थेट आमच्या दिशेनं येत होता. मधूनच एखादी तिरीप त्याच्या तोंडावर पडायची आणि तो हलकेच डोळे बंद करायचा. शेजारी असणाऱ्या मोरांनी उच्छाद मांडला होता. त्यातला एक मोर त्या वाघाच्या इतक्या पायात पायात येत होता कि त्याबद्दलची निराशा वाघाच्या तोंडावर स्पष्ट दिसत होती. एक दोनदा तो त्याच्या अंगावर गुरकावला सुद्धा. पण मोर बहुतेक आज ठरवून आला होता कि मला सहजासहजी फोटो काढू द्यायचे नाहीत म्हणून. माझ्या एका फोटोत चक्क समोर मोर आणि मागे वाघाचं शरीर असं आलं आहे. अखेरीस वाघानी आपली चाल वाढवली आणि मोरांना मागे टाकून तो आम्हाला सामोरा आला. त्याचं वर्णन मला करणं शक्यच नाही. डोळ्यात अतिशय बेदरकार भाव पण तरी तितकेच शांत, उभट चेहरा आणि चेहेऱ्याभोवती आयाळीसारखे भासणारे पांढरट पिवळे केस. अशा त्या देखण्या राजाची आणि माझी एक दोनदा नजरानजर झाली. पण कदाचित त्याला आमचं अस्तित्व आवडलं नसावं. त्यामुळे आम्ही उभं असलेल्या चौकात सरळ न येता त्यानी उजवीकडच्या गवतातला मार्ग स्वीकारला. आम्ही गाडी थोडी पुढे घेतली आणि समोर दिसणाऱ्या वाटरहोलकडे टक लावून बसलो. आत गवतात शिरल्यावर आसपासचे मोर कर्कश्य ओरडायला लागले. पण हा पठ्ठ्या बाहेर यायला काही तयार होईना. दहा मिनिटं झाली पंधरा मिनिटं झाली. गाईडच्या म्हणण्याप्रमाणे तो वाटरहोलपाशी येणारंच आणि तेवढ्यात आतल्या गवतातून तीन-चार वेळा डरकाळ्या ऐकू आल्या. त्या ऐकल्यावर वाटलं कि आत अजून एक वाघ तर नाही ना? शेवटी तो बाहेर येण्याचा नाद आम्ही सोडला आणि रिंग रोडच्या दिशेनं वळलो.
काहीच वेळात ती मगाचची आमच्या शेजारून गेलेली जिप्सी समोरून येताना दिसली, जवळ आली तशी ती आपणहून थांबली आणि त्यातला गाईड आम्हाला खिजवत म्हणाला, ' हमने अपनी गाडी दाए घुमाई और सायटिंग हुई | आपं कहां रेहे गये ? ' असं म्हणून कॅमेरा आमच्याकडे फिरवत त्यानी टिपलेला वाघ आम्हाला दाखवला आणि अन्य पर्यटक चेष्टेनी हसले. लगेच त्याला तोडीस तोड उत्तर देत आमचा गाईड म्हणाला, ' अरे आपं दाए मूड गये और हमें बैठे बैठे सायटिंग हो गयी | अच्छा हुआ आप चल दिये | ' त्याला दुजोरा देत आम्ही सगळे कुत्सितपणे त्याकडे बघून हसलो. लगेच त्याचा चेहेरा बदलला. कारण त्याला दिसलेला वाघ हा पाठमोरा होता आणि ती एक मादी होती. मग क्षणाचाही विलंब न करता मी त्याला म्हणालो, ' अगर आपका फोटो दिखाके हो गया हो तो क्या मै अपना फोटो दिखाऊ? हमें हेड ऑन मेल टायगर दिखा है | ' मी असं म्हणताक्षणीच गाईडसकट सगळ्यांची तोंडं खरकन उतरली. मी आधीच कॅमेऱ्यातून मोबाईलवर फोटो ट्रान्स्फर केला होता. तो पाहिल्यावर त्यांचे डोळेच बाहेर आले. मग कब? कहां? कैसे? कितनी दर? असे प्रश्न यायच्या आधी आम्ही तिथून पळ काढला.
माझी अवस्था ' आंधळा मागतो एक डोळा आणि देव देतो दोन ' अशी झाली होती. काल सकाळी 'मोकळ्या रस्त्यात धावून येणाऱ्या हत्तीचा फोटो निसटला' असं म्हणून हिरमुसणारा मी.. आज संधीप्रकाशात, सालच्या गर्द रानाच्या पार्श्वभूमीवर ऐटीत चालणारा नुसताच राजबिंडा जंगलाचा राजा नव्हे तर भारताचा राष्ट्रीय प्राणी आणि राष्ट्रीय पक्षी असे दोघं एकाच फ्रेममधे घेऊन तृप्त मनानी परत चाललो होतो.

समाप्त.

पुनश्च तराई: दुधवा भाग ०१ :
आपल्या सर्वांच्या बाबतीत असं अनेकदा होतं कि एखाद्या विशिष्ट कारणाकरता आपण त्या ठिकाणी जातो पण हाती काही लागतंच नाही. पण योग असे काही जुळून येतात कि काहीच दिवसांत आपल्याला त्याचं ठिकाणाहून बोलावणं येतं आणि आपल्या कल्पनेच्या पलीकडलं असं काहीतरी हाताला लागतं. ज्याचा आपण कधी विचारचं केलेला नसतो. दुधवाच्या बाबतीत अगदी तसंच झालं माझं. पहिली ट्रीप झाल्यानंतर लगेच महिन्याभराच्या आतच मला परत तिथेच जाण्याचा योग आला. दुधवा च्या पहिल्या टूरच्या लिहिलेल्या लेखात नमूद केल्याप्रमाणे त्यावेळेस तराईतल्या वाघाचं काही दर्शन आम्हाला झालं नव्हतं. तो योग आत्ताच्या सफारीमधे जुळून आला. फारशी ओळख नसताना केवळ माझ्या शब्दावर विश्वास ठेवून पेंच किंवा ताडोबाला न जाता दुधवा ला आल्याबद्दल काळे कुटुंबाचा मी आभारी आहे.
मागच्या ट्रीपप्रमाणे यावेळीही सहा सफारींचं म्हणजेच दुधवा-सोनारीपूर, सतीयाना आणि किशनपूर अशा प्रत्येकी दोन सफारी याप्रमाणे नियोजन केलं होतं. फेब्रुवारी पेक्षा आता हवेतला उष्मा वाढायला लागला होता तरी सकाळी ओपन जिप्सीतून जाताना कानाला लागणारा गार वारा सहन होत नव्हता. त्यामुळे सकाळच्या प्रहरी बाहेर पडताना पूर्ण पॅकबंद होऊनच बाहेर पडायला लागत होतं. आमच्या हॉटेलपासून किशनपूरचं गेटचं मुळी बावीस किलोमीटर दूर आणि त्यातून कहर म्हणजे तिथंपर्यंत पोचवणारा रस्ता. एकतर या रस्त्याच्या शेजारी असलेल्या उसाच्या शेतात कोल्हे आणि बिबटे आहेतच, कधी कधी गावातल्या गाई-गुरांवर ताव मारायला वाघ पण अधूनमधून येतंच असतो; त्याबरोबर या रस्त्याला शेतातून साखर कारखान्यात ऊस वाहून नेण्यासाठी ट्रॅक्टर आणि ट्रक यांची इतकी वाहतूक चालू असते कि हा रस्ता गुळगुळीत होण्याची सुतराम शक्यता नाही त्यामुळे उत्तर प्रदेश पर्यटन मंडळानी हा सगळा रस्ता जंगल सफारीला जोडून घ्यायला हरकत नाही. असो. या गोष्टी आपल्या हातात नाहीत.
पहिल्या तीन सफारींमध्ये अप्रतिम पक्षीदर्शन झाल्यानंतर आता आस लागली होती ती जंगली हत्ती आणि तराईतल्या वाघाची. चौथ्या सफारीला सोनारीपूर झोनमधून जात असताना लागोपाठच्या दोन जिप्सीनी आम्हाला लाईट दाखवून थांबवलं आणि त्यातला गाईड म्हणाला, 'इसी रोड पे रहो, एक टस्कर (जंगली नर हत्ती) अपनीही मस्ती मै तेहेसनेहेस करते आगे बढ रहा है| इधरही रुको वो आयेगा सामनेसे|'  असं म्हणून त्या दोन्ही गाड्या निघाल्या. कारण त्या गाड्यांना आधीच तो टस्कर दिसला होता आणि गाडीतल्या अन्य लोकांनी परत तो टस्कर बघण्याची इच्छा न दर्शवल्यामुळे त्या धूळ चारत मागच्या मागे निघून गेल्या. समोरचा नजारा फारच रम्य होता. उन्हाळा चालू झाल्यामुळे सालची पान चांगलीच गळली होती. दोन्ही बाजूला सालच्या लालसर-तपकिरी पानांचा सडा, मागे मोठमोठे सालचे वृक्ष आणि मधे पसरलेलं लख्ख ऊन. आता टस्कर आला कि कचाकच फोटो काढत सुटायचं. मी पूर्ण तयारीनिशी कॅमेरा सरसावून वाट बघत होतो. दहा मिनिटं गेली - वीस मिनिटं गेली. हाताला जड लेन्स मुळे रग लागायला लागली होती. पण टस्करचा काही पत्ता नव्हता. ना आतून त्याच्या पावलांचे आवाज येत होते ना झाडं मोडून टाकण्याचे आवाज येत होते. शेवटी त्या टस्करनी त्याचा मार्ग बदलला असं समजून आम्ही त्याचा नाद सोडला आणि पुढे निघालो. एक उत्तम फ्रेम निसटल्याची रुखरुख मनाला लागली. एक चांगला फोटो मिळाला नव्हता हि गोष्ट खरी पण आजचा दिवस आमचा होता याचं सुतोवाच सकाळी सकाळी दिसलेल्या बंगाल फ्लोरीकननी आधीच केलं होतं. खास त्या फ्लोरीकनसाठी म्हणून आलेल्या एका ग्रुपला तो दिसला नाही पण आम्हाला विनासायास दिसला. तेव्हा अजिबात वाईट वाटून न घेता आम्ही पुढे सरसावलो.
पानगळी जरी सुरु झाली असली तरी जंगलाचे फोटो काढण्याचा मोह काही सुटत नव्हता. जंगल कात टाकत होतं. आधी गच्च अशा वनराईतून सूर्यकिरण आत येऊ शकत नव्हते आणि आता गळलेल्या प्रत्येक पानाच्या बेचक्यांमधून तेच किरण वाट काढत धुक्यात मिसळत होते. मोठा रम्य देखावा होता. हे असे जागोजागीचे फोटो काढत जात असताना परत समोरून येणाऱ्या एका गाडीनी आम्हाला ' उसं तरफ हातियोंका एक बडा झुंड झाडीयो के बीच चल रहा है| ' असं सांगितलं. लगेच जिप्सीत एक नवचैतन्य निर्माण झालं. आता यांना सोडायचं नाही, बघायचचं अशा अर्थाचं बोलून गाईड पुढच्या सीटवरून सगळ्यात मागे स्टेपनीच्या जागी जाऊन उभा राहिला. लांबवर नजर टाकून अंदाज घेता यावा म्हणून. एक मोठा वळसा घेऊन आमची गाडी दाटीनं वाढलेल्या झुडुपांच्या दिशेला वळली. दोन्ही बाजूला अगदी अंगाला चिकटतील अशी झुडुपं. तेव्हा मनात विचार आला कि जर हि अशी वळणं घेत असताना अचानक समोर जर हत्ती आला तर आपलं काय होईल? कदाचित हा विचार सर्वांच्या मनात येऊन गेला असावा. कुणीच तोंडातून अवाक्षरही काढत नव्हतं. आवाज होता तो फक्त वाळलेल्या सालच्या पानांवरून जाणाऱ्या जिप्सीच्या चाकांचा आणि अचानक शेजारच्या झाडीतून एक झाड कडाडकन मोडल्याचा आवाज आला. दिसत काहीच नव्हतं पण आवाज मात्र येत होते. मागे उभा राहिलेला आमचा गाईड एकदम म्हणाला, 'छोटे, गाडी घुमाके लो |' इतका वेळ आम्ही रिव्हर्स मधेच होतो. पण अचानक गाईडनी असं का सांगितलं हे कळेना. मग आमच्या ड्रायव्हरनी मागे जाऊन गाडी वळवली आणि परत त्याच ठिकाणी जिथून आम्ही मागे वळलो होतो तिथेच गाईडनी गाडी थांबवायला सांगितली आणि म्हणाला, यहां बाएं तरफ बिलकुल नजदीक एक टस्कर खडा है| तो यहांसे गाडी तेज भगाव और उसके आगे जाकर रुक | पेहेले देखते है कि वो किस मिजाज मै है| ' मग ड्रायव्हरनी गाडी थोडी रेज केली आणि एकदम अक्सिलरेटर वाढवला. जिप्सी वेगानी पुढे गेली. आमचा विश्वास बसेना. छातीची धडधड वाढली. हात कितीही नाही म्हटलं तरी थरथरत होते. मी फार हालचाल न करता कॅमेरा आणि लेन्स जिप्सीच्या टपाच्या फ्रेमला टेकवून आणि झूम अॅटजेस्ट करत फोटो काढायला लागलो. आमच्या समोर अगदी काही फुटांवर फिकट करड्या रंगाचा एक मदमस्त टस्कर उभा होता. आसपासच्या झाडा-झुडपांवर सूड उगवल्याप्रमाणे त्या मोडून एखाद्या दैत्यासारखा त्यावरचं उभा होता आणि त्याच झुडपांचे लचके तोडल्याप्रमाणे आपल्या सोंडेनी पानं ओरबाडून तोंडात ढकलत होता. त्याच्या डोळ्यात एक प्रकारची मस्ती दिसत होती. त्या हिरव्याकंच रानात त्याचे पांढरेशुभ्र सुळे उठून दिसत होते. मोठ्या मस्तीत तो त्याची सोंड झाडात खुपसून ती कडाकड मोडत होता आणि इतक्यात त्याच्या लक्ष्यात आलं कि त्याचा एकांतवास कुणीतरी भंग केलाय. अर्थात त्याची करडी नजर आमच्या जिप्सीवर होती. आमची जिप्सी थांबली होती पण बंद केलेली नव्हती. त्यामुळे तिचा आवाज या गजराजाची तंद्री मोडायला पुरेसा होता. आत्तापर्यंत त्यानी त्याचं लक्ष्य आमच्यावर पूर्णपणे केंद्रित केलं होतं. या काही मिनिटांच्या काळात मी जमतील तसे फोटो काढून घेतले. तेवढ्यात आमचा गाईड म्हणाला, 'छोटे, तैयारी मै रेहेना, अब ये कभीभी चार्ज कर सकता है| अगर चार्ज किया तो गाडी भगानी है क्योंकी पिछे पुरा झुंड खडा है| ' त्याची हि वाक्य संपतात न संपतात तोच त्यानी धावून येण्याचा पवित्रा घेतला आणि काही अंतर पुढे येणार तेवढ्यात ड्रायव्हरनी बुम्म करून जिप्सी वेगानी पुढे पिटाळली आणि आम्ही त्याच्या तडाख्यातून वाचलो. एवढा मोठा अजस्त्र प्राणी पापणी लवते ना लवते तोच वेगानी धावून येऊ शकतो याचं हे एक उत्तम उदाहरण होतं. काझीरंगामधे असाच एक अनुभव गेंड्यानी दिला होता, आता हत्तीनी दिला. आत्ता तरी हा एकटाच होता पण समजा तो धावून आल्यावर त्यामागचा कळपही मागे लागला असता तर... पण आपण काही त्यांना त्रास द्यायला किंवा त्यांच्या स्वातंत्र्यावर घाला घालायला आलेलो नाही. खरंतर मला त्या हत्तीचा रस्त्यात आल्यावर फोटो घ्यायचा होता पण हे बोलायला ठीक आहे. कारण तो नुसताच रस्त्यावर येऊन थांबला नसता. त्यानंतर त्यानी जे काही केलं असतं ते फक्त बघत राहण्यापलीकडे आपण काहीच करू शकलो नसतो.
जिप्सी पुढे नेऊन सुरक्षित अंतरावर थांबवली. हत्तींचा कळप मागे पडला होता. परत एकदा गूढ शांतता पसरली. एका पावशाचा आवाज सोडला तर जंगलात इतर कसलाच आवाज येत नव्हता. सगळे एकमेकांच्या तोंडाकडे बघत होते. या प्रसंगातून सुखरूप बाहेर पडल्याचं समाधान आणि नकळत काहीतरी साहसी कृत्य घडल्याचा आनंद प्रत्येकाच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट दिसत होता. मी मात्र मान खाली घालून हत्तींचे फोटो नीट आलेत कि नाही बघत होतो आणि तेव्हा लक्षात आलं कि सालवृक्षांच्या त्या निबिड अरण्यात मधोमध हत्ती असलेली फ्रेम परत एकदा निसटली होती.

क्रमशः

बिली अर्जन सिंगच्या जंगलात:
यंदाच्या थंडीच्या मोसमामधे माझ्या शिरपेचात वेगवेगळी जंगलं अक्षरशः मानाचे तुरे खोवल्याप्रमाणे जमा झाली. भारत-पाक सीमेलगतचं डेझर्ट, भारत-भूतान सीमेलगतचं मानस, अरुणाचल सीमेलगतचं नामेरी आणि आता भारत-नेपाळ सीमेलगतचं दुधवा नॅशनल पार्क. यादरम्यान नेहमीची जंगल झाली ती वेगळीच. गेल्या तीन वर्षांपासून दुधवा भेटीची फक्त स्वप्न रंगवत होतो. पण म्हणतात ना प्रत्येक गोष्टीची वेळ यावी लागते. अगदी तसंच झालं दुधवाच्या बाबतीत. एकतर हे नाव कुणी ऐकलेलं नव्हतं आणि त्यातून थोडा दूरचा प्रवास. पण अखेरीस माझ्यासारखे काही जंगलप्रेमी सापडलेच. मग काय विचारता.. ताबडतोब सगळी बुकिंग्स झाली आणि बघता बघता प्रवासाचा दिवस उजाडला.
लखीमपुर खेरी जिल्ह्यातल्या पलिया कलान नावाच्या एका छोट्या गावाबाहेरचा आसपासचा प्रदेश म्हणजेच दुधवा नॅशनल पार्क. इथूनच बावीस किलोमीटर अंतरावर अजून एक जंगल लागतं ते म्हणजे किशनपूर अभयारण्य. प्रवासाचा वेळ वाचवायचा असेल तर लखनौपर्यंत विमानानी येणं हे उत्तम. लखनौला सकाळी सुरवात झाली ती थोडी निराशेनंच. दुधवाच्या वाटेला निघाल्यापासून सतत पावसाची रिपरिप चालू होती. खुद्द दुधवामधे सुद्धा काल संध्याकाळी पावसानी हजेरी लावल्याचं समजलं आणि सगळा जमवून आणलेला खेळ बिघडणार कि काय असं वाटायला लागलं. पण आता जे होईल ते होईल.. आता बाहेर पडलोच आहोत ना तर मग सगळ्याची तयारी पाहिजे. सकाळी चांगलाच गारठा होता. लखनौ मधलं हॉटेल सोडताना फक्त चहा घेतला होता त्यामुळे तासाभरातच सगळ्यांना भूक लागली. मग हायवेवरच्याच एका ढाब्यावर मस्तपैकी आलू पराठा, प्याज पकौडी आणि अदरक कि चाय असं भरपेट खाऊन आम्ही लखीमपुरच्या दिशेनं निघालो. साधारण शंभर किलोमीटर नंतर अखेरीस सूर्यानी आम्हाला दर्शन दिलं आणि आमचा जीव भांड्यात पडला. पुढे चार तासांनी आम्ही पलीया जवळच्या एका रेसोर्टमधे पोचलो. आमची पहिली सफारी होती ती किशनपूरला. पोचल्या पोचल्या रूममध्ये बॅग्स टाकून लंचला गेलो आणि आपापले कॅनन/ निकॉन गिअर्स घेऊन किशनपूरच्या रस्त्याला लागलो.
ठिकठिकाणी शेतीची काम चालली होती. रस्त्याच्या दोन्ही बाजूला ऊस आणि सरसो. किशनपूरच्या रस्त्यावरच एक मोठा साखर कारखाना लागला. दोन मोठी धुरांडी पांढरा शुभ्र धूर ओकत होती. निळ्याशार आसमंताच्या पार्श्वभूमीवर तो धूर फारच नजरेत भरत होता. रस्त्याच्या कडेला तोडणी केलेले ऊस भरून मोठाले ट्रॅक्टर्स कारखान्याच्या दिशेनी जात होते. इथला ऊस आपल्याकडे होणाऱ्या उसापेक्षा बराच लहान वाटला. शेतात असलेल्या उसाच्या टोकदार पानांवर कवड्या मैना आणि मनोल्या झुंडीनी दिसत होत्या. काही निष्पर्ण झाडं तर यांच्या प्रजेनी तुडुंब भरली होती. वाटेत लागणाऱ्या घागरा नदीपुलाच्या आसपास घारी आणि जंगली कावळे बऱ्याच संख्येनी होते. त्याचबरोबर रेल्वेलाईन शेजारच्या एका झाडावर दोन निराळ्या जातीच्या गिधाडांनी कब्जा केला होता. कदाचित आसपास काहीतरी मरून पडलेलं असावं. आम्ही मात्र अंगात तीन-तीन लेअर चढवून, डोक्यावर माकड टोपी घालून रस्त्यावर आणि झाडावर बसलेल्या वानरांकडे बघत होतो. मधूनच एखादा मोठा पोपटांचा थवा कर्कश्य आवाज करत झाडांमध्ये गायब होई. एखादा निमूटपणानी बसलेला पिंगळा चटकन माझ्या नजरेत यायचा आणि मग गाडी पुढे मागे करत सर्वांचे फोटो होत होत आमची जिप्सी चालली होती. पाण्यानी भरलेली छोटी छोटी डबकी काल रात्री पाऊस झाल्याचं सांगत होती. तिच्याकडे दुर्लक्ष करत सरतेशेवटी आम्ही जंगलात प्रवेश केला. हिरव्यागार साल वृक्षांनी आमच्या डोक्यावर छत्रचामरं धरली होती. त्यातून हवामान थोडं ढगाळ होतंच त्यामुळे उन्हं खाली पोचण्याचा प्रश्नच येत नव्हता. निरनिराळ्या आवाजांचा कानोसा घेत आम्ही एका मोठ्या तलावापाशी पोचलो. याठिकाणी जणू काही पाणथळीतल्या पक्ष्यांनी शाळाच उघडली होती. असंख्य छोटे आर्ली पक्षी (Small Pratincole) पाण्यावर अविरत समांतर उडत होते. त्यांना मुळी उसंतच नव्हती. काठावरच्या तुताऱ्या (Sandpipers) आमची चाहूल लागताच निषेधात्मक ओरडत थोड्या पुढे जाऊन बसल्या. त्यांच्या आसपासच काही कमलपक्षी (Bronze-winged Jacana) आपली चोच चिखलात खुपसून आपली भूक भागवत होते. काळी आणि जांभळी पाणकोंबडी (Moorhen & Swamphen ) किमान वीसच्या संख्येनी एकमेकींत घुसखोरी करत होत्या. काही वारकरी (Eurasian Coot) मात्र आपण बरे आणि आपलं काम बरं या वृत्तीनं आपापसांत जीव रमवत होते. मधूनच पाण्यावरून जाणारा कैकर (Osprey) आणि भोवत्या पक्षी (Harrier) या पाण्यातल्या मंडळींचा ठोका चुकवत होता. तलावाच्या मध्यभागी असलेल्या एका सपाटीवर असलेले चंदन (Lesser Adjuctant Stork) आणि मुग्धबलाक (Asian Openbill) पक्षी तटस्थपणानी आपले भक्ष्य टिपत होते. आमच्याचप्रमाणे पलीकडच्या बाजूनी बाराशिन्ग्यांचा (Swamp Deer) एक मोठा कळप हे दृश्य बघत उभा होता. त्यांच्या आजूबाजूला पाणकावळे (Cormorants) आपले पंख पसरून बसले होते. आम्ही सगळे तलावापाशी उभं राहून हे दृश्य डोळ्यात आणि कॅमेऱ्यात साठवत होतो. मग तिथे फार वेळ न घालवता आम्ही पुढच्या वाटेला लागलो. दुपारची सफारी तशी अडीच तासांचीच होती आणि त्यावेळात आम्हाला बराच पल्ला गाठायचा होता. मग जंगलाचा अंदाज घेत आम्ही ती सफारी पूर्ण केली आणि अंधार पडायच्या आत बाहेरच्या वाटेला लागलो.

दुसऱ्या दिवसाची सुरवात स्वच्छ सूर्यप्रकाशानी झाली. परवा झालेल्या पावसामुळे आम्हाला दुधवा रेंजमधे फिरता आलं नव्हतं त्यामुळे आज सकाळी दुधवा-सोनारीपूर रेंजमधे जायचं ठरलं. या भागात चिकणमाती असल्यामुळे पाऊस पूर्ण थांबल्यावरच जाता येतं. नाहीतर गाडीची चाकं रुतून बसतात. ऐकीव माहितीनुसार सोनारीपूरचं जंगल हे किशनपूरपेक्षा खूप दाट होतं. आता प्रत्यक्ष अनुभव मात्र बाकी होता. सकाळी सातला सोनारीपूरचं गेट उघडलं गेलं आणि आमची एकमेव जिप्सी त्या दाट रानात शिरली. तराईच्या जंगलातला हा काही माझा पहिला अनुभव नव्हता. उत्तराखंडमधलं राजाजी, कॉर्बेट आणि आसाममधलं काझीरंगा यांचा अनुभव घेतला होता. पण हे दुधवाचं जंगल मनात घर करून बसलं. तुम्हाला आठवतंय का? लहानपणी ऐकलेल्या किंवा चांदोबा मासिकांत पाहिलेल्या राजवाड्यामागच्या जंगलाचं चित्र? चांदोबात सहसा अशी वाक्य असायची.. राजा रयतेच्या रक्षणार्थ राक्षसाच्या शोधात त्या निबिड अरण्यात शिरला... नि बि ड! बरोब्बर हाच तो शब्द. अगदी तसंच निबिड अरण्य. मैलोनमैल सरळ एका वाटेनी पुढे पुढे पसरलेलं. वाळवंटात जसं आपल्याला मृगजळ दिसतं ना तसं इथे जिप्सीतून जात असताना सतत आपण एका न संपणाऱ्या गुहेकडे जातोय असंच वाटत राहतं. दोन्ही बाजूंनी शाकारल्यासारखी सालची मोठीमोठी झाडं, काही झाडांच्या बुंध्यावर चढलेले मोठमोठे वेल, खाली सर्वदूर पसरलेली लहान-मोठ्या पानांची झुडूपं, त्या झुडुपांवर मुलामा केल्याप्रमाणे साचलेले दवाचे किंवा मधूनच वरच्या फांद्यांतून पडलेल्या पाण्याचे शिडकावे आणि नव्यानी आलेल्या वृक्षांच्या फटीत पिंजलेल्या कापसाप्रमाणे भासावं असं पडलेलं धुकं... सगळं कसं मंतरलेलं वाटत होतं. काही जुनी वठलेली झाडं हि वर न वाढता मार्गावर आडवी पसरली होती. मोगली सीरिअलमधला 'का' नावाचा अजगर जसा आडव्या फांदीवर पसरलेला असायचा अगदी तसंच झाड आठवा. एक-दोन किलोमीटरचा असा आच्छादलेला रस्ता आपण यापूर्वीहि पाहिला असेल हो.. पण बघू तिथे हे असंच पसरलेलं जंगल पाहून अक्षरशः तोंडात बोटं घालायची वेळ आली होती. कडाक्याच्या थंडीत आणखी गोठवून टाकणारं हे जंगल पाहून आम्ही स्तब्ध झालो होतो. मान वर करून बघितलं तर फांद्यांच्या फटीतून निळं आकाश तर दिसत होतं पण त्या फटीतून सूर्यकिरणांना खाली उतरायला बंदी होती. लांबवर कुठेतरी एखादी तिरीप महत्प्रयासांनी खाली यायची पण वारा काही ती तिरीप फार काळ टिकून देत नव्हता. आम्ही उन्हाखाली मिळणाऱ्या उबेसाठी तरसत होतो पण ती ऊब काही आमच्या नशिबात नव्हती. उबेच्या शोधार्थ जात असताना रस्त्याच्या उजव्या बाजूला लावलेल्या काही तारा आम्हाला दिसल्या. मग कळलं कि त्या गेन्ड्यांनी मधे येऊन उपद्रव करू नये म्हणून लावण्यात आलेल्या आहेत. आधीच हे जंगल गूढ आणि तितकंच भीतीदायक.. त्यात समोरून एखादा जंगली हत्ती किंवा गेंडा किंवा वाघ आलाच तर बसलीच पाचावर धारण म्हणून समजा. या जंगलाची एक आश्चर्यजनक गोष्ट म्हणजे या जंगलाच्या मधून एक रेल्वेलाईन जाते. नुसती लाईन जाते असं नाही तर ती प्रवाशांसाठी कार्यरत आहे. हि ट्रेन दुधवा, किशनपूर आणि कतरनियाघाट पर्यंत म्हणजेच 'मैलानी ते गोंडा' अशी जाते. आपल्या ताडोबामधून जशी एसटी जाते तशी इथे ट्रेन जाते. अर्थात यामुळे कधी कधी काही अप्रिय घटना पण घडतात, घडलेल्या पण आहेत. आमच्या गाईडनी अशा काही घटना सांगितल्या त्या ऐकवत नव्हत्या. काही वर्षापूर्वी इथली सालची झाडं तोडून या ट्रेनद्वारे नेली जायची. अशी अनेक झाडांची कत्तल झाल्यावर काही काळापुरती ती ट्रेन बंद करण्यात आली होती पण मग प्रवाश्यांची गैरसोय लक्षात घेता परत चालू केली. पण फक्त प्रवासी वाहतुकीसाठी. मनात सहज विचार आला कि झाडांची वाहतूक जर अशीच चालू ठेवली असती तर आत्ता समोर फक्त उजाड रान दिसलं असतं. दुधवा-किशनपूरच्या या सफारीमधे एकच गोष्ट मात्र बघायची राहून गेली. ती म्हणजे तराईमधला पट्टेरी वाघ. या इथल्या वाघांची ऐटच काही वेगळी आहे. आकारानी प्रचंड तर असतातच पण मध्यभारतातल्या वाघांच्या मानानी यांच्या अंगावरचे पट्टे हे पिवळट-नारिंगी भासतात. त्यातून ते सकाळच्या कोवळ्या उन्हांत दिसले तर मग तुमच्यासारखे नशीबवान तुम्हीच. मानेभोवती सिंहासारखी आयाळ असते, एकंदरीत अंगावर केस जास्तचं असतात. त्यामुळे हा वाघ अजस्त्र वाटतो. यामागे अजून एक कारण आहे. ते म्हणजे बिली अर्जन सिंग - अ मॅन ऑफ दुधवा.. आधी शिकारी म्हणून आणि त्यानंतर कॉझरवेशनिस्ट म्हणून नावलौकिक मिळवलेल्या या माणसानी लंडनच्या एका झू मधून एक पट्टेरी वाघीण चक्क विकत घेतली होती. तिचं नाव त्यांनी तारा असं ठेवलं. हि आपल्या इथल्या बंगाल टायगरच्या मानानी बऱ्यापैकी मोठी. काहीचं म्हणणं आहे कि ती सैबेरीअन किंवा क्रॉसब्रीड असावी. या बिली अर्जन सिंगनी तिची उत्तमरित्या देखभाल करून तिला दुधवाच्या जंगलात यशस्वीरित्या सोडलं. तारा पण तिथे छान रुळली आणि कालांतरानी तिच्यापासून पुढे जन्मलेल्या वाघांत सैबेरीअन वाघाचे गुणधर्म दिसायला लागले. मोठं डोकं, मानेला आयाळ आणि जास्त पांढरट रंग. हेच मुख्य वैशिष्ट्य आहे दुधवामधल्या वाघांचं आणि ते बघण्याचं भाग्य मात्र आम्हाला याखेपेला लाभलं नाही. 
अशी कल्पना करा.. जिथे सूर्यप्रकाश सहसा पोचत नाही, सकाळच्या प्रहरी वृक्षांच्या कानाकोपऱ्यात कापसासारखं धुकं पसरलेलं आहे, सर्वदूर हिरव्या पानांचं राज्य आहे, रस्त्याच्या कडेला भक्कम कुंपणाप्रमाणे भासणारी सालची खोडं दिसतायत आणि मधल्या पानगळी झालेल्या रानवाटेवर असा एखादा अजस्त्र, आयाळ असलेला वाघ समोर आला... तर.... किती भान हरपून जाणार दृश्य असेल ते! पण ठीक आहे. सगळं एकाच खेपेत बघायला मिळालं तर काय पाहिजे अजून! अखेरीस आम्ही त्या फसव्या गुहेतून बाहेर पडलो खरे पण मन अजूनही त्या वनराईच्या खबदाडीत घुसलेल्या धुक्यासारखं तिथेच घुटमळत होतं.

भग्न :
लहानपणी दूरदर्शनवर पाहिलेल्या तेनाली रामा आणि कृष्णदेवरायाच्या विजयनगरला भेट देण्याचं जेव्हा ठरवलं तेव्हा त्या सगळ्या आठवणी डोळ्यासमोर तरळून गेल्या आणि कधी एकदा हंपीला जातो असं झालं. गुगलमुळे तिथली मंदिरं, राजवाडे, हत्ती शाळा, राणी महाल यांचे फोटो पाहून झालेलेच होते पण शेवटी स्क्रीनवर फोटो पाहणं वेगळं आणि स्वतः तिथे जाऊन ते पाहणं यांतली मजा काय ती वेगळीच. कॉलेजमधे असताना कलेच्या इतिहासामध्ये यातले काही उल्लेख आलेले होते त्यामुळे ते पाहाण्याची इच्छा तर होतीच पण त्याबरोबरीनं अजून एक आकर्षण म्हणजे हंपीपासून जवळच असलेलं दारोजी अस्वल अभयारण्य. इथे फक्त अस्वलांच नाही तर काही विशिष्ठ पक्ष्यांचं पण आश्रयस्थान आहे. माझे दोन मित्र मुंबईहून निघाले, मला पुण्यातून पिकअप केलं आणि आम्ही कोल्हापूर-बेळगाव करत हुबळीला पोचलो. तिथे रात्री मुक्काम केला आणि भल्या पहाटे निघून हॉस्पेटला पोचलो. पोचल्या पोचल्या एका हॉटेलमध्ये मस्त दाक्षिणात्य नाश्त्याचा आस्वाद घेतला. मी एक कॉम्बो ब्रेकफास्ट मागवला. त्यात १ इडली, १ वडा, १ डोसा, १ उपमा, १ पायनापल शिरा, २ मोठ्या वाट्या सांबार आणि तीन ते चार प्रकारच्या चटण्या. सगळंच आवडीचं हो.. मग काय हाणायला सुरवात.. केवळ लाजबाब. पोट तुडुंब भरल्यावर त्यावर थोडी कडवटसर कॉफी हवीच. कॉफी संपते ना संपते तोच आमचा दारोजीमधला माणूस आम्हाला तिथे भेटायला आला. अंगानी हट्टाकट्टा, उन्हानी रापलेला आणि पांढरी स्वच्छ मिशी असलेला हा पोम्पय्या मालेमठ नावाचा माणूस गेली अनेक वर्ष दारोजीमधे अविरत काम करतोय. उगाच कसल्याही फुशारक्या नाहीत कि कधीही मुद्दा सोडून बोलणं नाही. तो आणि त्याचं काम. आमचा नाश्ता झाल्यावर त्यानी आम्हाला दारोजीच्या रेस्टहाउसवर नेलं. जरा फ्रेश झाल्यावर आम्ही त्याच्याबरोबर दारोजीमधे जायला निघालो. जाता जाता तुंगभद्रा कॅनलवर वास्तव्यास असणाऱ्या हुमा घुबडांचं दर्शन घेतलं आणि काहीच वेळात दारोजीला पोचलो. या शुष्क अशा जंगलात आपल्याला लपायला एक जागा केली आहे.त्यात बसून उत्तम अशी फोटोग्राफी करता येते. साधारण दोनच्या आसपास आम्ही तिथे बसलो असू. पुढच्या चार तासांत आम्हाला अस्वल, मुंगुस, मोर, रंगीत चकोत्री (Painted Spurfowl), तित्तीर (Grey Francolin), होला (Eurasian n Laughing Dove), बुलबुल (Yellow-Throated Bulbul), मनोली (Indian Silverbill), चीरक (Indian Robin) यांची मनसोक्त आणि अतिशय जवळून फोटोग्राफी करता आली. बसून बसून प्रत्येकाच्या पायाला रग लागली होती. वेळ संपत चालली तशी पोम्पय्यानी आम्हाला त्याचे काही अस्वलांचे अनुभव सांगितले. माझ्यामते वाघ किंवा बिबट्या यांच्यापेक्षा अस्वल मला जास्त धोकादायक वाटतं. अस्वलांच्या हल्ल्यात माणसं मोठ्या प्रमाणात जखमी तर होतातच पण विद्रूप जास्त होतात. त्यातून एखाद्या मादी अस्वलाला पिल्लं असतील तर मग तिचा आवेश हा थरकाप उडवणारा असतो. या चार तासात आम्ही अस्वल जवळ आल्याचा थरकाप अनुभवलेला होता. ते अस्वल आमच्या जवळ तर आलंच पण परत दगडाच्या गुहेत ना जाता आम्ही ज्या ठिकाणी लपलो होतो त्याच्या जवळून शेजारच्या झाडीत गडप झालं. त्यामुळे अंदाज येईना कि ते नक्की गेलं कुठे.. कारण आमची इथली वेळ संपली कि आम्हाला तशाच एका मार्गावरून आमच्या गाडीपर्यंत जायचं होतं. अर्थात आमच्याबरोबर स्वतः पोम्पय्या आणि इतर फोरेस्ट गार्ड होता. पण तरीही मनात शंका येऊन गेली ती गेलीच. संध्याकाळ झाली. आम्ही रेस्ट हाउसला परतलो. गप्पा मारता मारता बाहेर अंधार कधी झाला ते कळलंच नाही. जेवणाची वेळ झाली. मग काय वेगवेगळ्या प्रकारचे भात आमची वाटच बघत होते. सगळ्यात मला आवडलेलं जर काही असेल तर तो म्हणजे तळलेली मिरची चुरडून केलेला कर्ड राईस आणि भिजवलेली उडदाची डाळ त्यात इतर भाज्या चिरून केलेलं ड्राय सलाड. त्यानंतर फोडणी दिलेलं ताक. इथली हवा फारच कोरडी त्यामुळे लंच आणि डिनरला दही-ताक हे असायचंच. अतिशय चविष्ठ आणि निराळ्या धाटणीचं जेवण झाल्यावर आम्ही सगळे झोपेची आराधना करायला गेलो.

दुसऱ्या दिवशी दारोजी, तुन्गभद्रेचं पात्र आणि रेस्ट हाउसच्या आसपासचा परिसर हिंडून मग रस्त्याच्या कडेला असलेल्या एका झोपडीवजा हॉटेलात नाश्त्याला गेलो. तिथलं एक स्थानिक कुटुंब ते चालवतं.आई, वडील आणि मुलगी आणि शेजारी त्याच्या भावाचं किरणाचं दुकान. 3 कोर्स नाश्ता आम्ही तिथे घेतला. एका केळीच्या पानात चार इडल्या, एक मेदुवडा, १ तळलेली मिरची आणि चटणी. ते झालं कि त्याच पानात पूडचटणी लावलेला डोसा त्याबरोबर कांदा बटाटा असलेली भाजी. पानातली मिरची संपली कि तो बाप्या लगेच मिरची हवी का म्हणून विचारत असे. अजून संपलेलं नाही... थांबा.. तो डोसा संपला कि त्याच पानात लेमन राईस आणि मग वर चहा. एवढं झाल्यावर कसलं आलंय हो बर्डींग? एकतर नऊ वाजताच ऊन डोकं वर काढत असे. पण तरी जिद्दीनी आम्ही अजून काही पक्षी बघत त्या आसपास भटकलो आणि दुपारच्या जेवणासाठी रेस्ट हाउसला गेलो. साधारण तासा-दीड तासानी आम्ही हंपीला जायचं ठरवलं. तोवर ऊन थोडं कमी झालं होतं. दोन दिवस आमच्या हातात होते त्यात आम्हाला काही जागा बघायच्या होत्या. त्यातलं प्रमुख म्हणजे विजय-विठ्ठल मंदिर, विरुपाक्ष मंदिर, लक्ष्मी-नरसिंह मंदिर, गणेश मंदिर, मातंग टेकडी, कमल महाल, हत्ती शाळा आणि कृष्ण मंदिर. यापैकी विरुपाक्ष हे असं एकमेव मंदिर आहे जिथे देवाची पूजा आणि इतर विधी केले जातात. विजय-विठ्ठल मंदिरासमोर जगप्रसिद्ध असा दगडी रथ पाहिला जो आताच्या नवीन पन्नासच्या नोटेवर आहे. त्याला Stone Chariot किंवा Golden Chariot असंही म्हणतात. या दगडी रथावर सोनेरी सूर्यकिरण पडली कि तो सोनेरी असल्याचा भास होतो. अक्षरशः डोळे दिपवून टाकणारा आहे. इथे फिरताना मार्गदर्शक घेऊन फिरणेच योग्य. नाहीतर नुसतंच या ठिकाणाहून त्या ठिकाणी गेल्यासारखं होतं. इथला इतिहास थक्क करणारा पण मन विषण्ण करणारा आहे. इथे साधा पाच इंच बाय पाच इंचाचा दगड सुद्धा कोरलेला आहे. मुख्य दगडावर कोरीवकाम करण्याआधी निराळ्या ठिकाणच्या जागी असलेल्या दगडावर सराव केला जाई आणि त्यानंतरच अखेरच काम केलं जाई. विजय-विठ्ठल मंदिर म्हणजे कोरीवकामाचा एक अप्रतिम नमुना आहे. आपला पंढरपूरचा विठ्ठल अनेको वर्षांपूर्वी इथे होता म्हणे. आमचा मार्गदर्शक त्या मंदिराची सांगता सांगता आम्हाला गाभाऱ्यात घेऊन गेला जिथे विठ्ठल-रखुमाईच्या मुर्त्या होत्या. आता त्या गाभाऱ्यात फक्त दोन चौथरे आहेत. ते पाहताच माझ्या अंगावर सरकन काटा आला. खूप विचित्र वाटत होते ते रिकामे चौथरे पाहायला. इथवर येईस्तोवर ऐकलेला इतिहास आधीच मानसिक खच्चीकरण करून गेला होता. इथल्याच एका संग्रहालयात १८५६ साली एका ब्रिटीशानी काढलेले फोटो पाहायला मिळाले. काही मंदिरावरचे असलेले कळस आता अस्तित्वात नाहीत. त्याआधीच अनेक सुलतानांनी इथल्या मंदिरांची, राजप्रसादांची नासधूस केलेली होती. किल्लारीच्या भूकंपामुळे सुद्धा काही प्रमाणात हानी झाली होती. त्या भग्न अवशेषांकडे पाहून मान खिन्न होतं. आपण मनातल्या मनात विजयनगरची एक प्रतिकृती तयार करतो. कधी एके काळी इथलं हे साम्राज्य किती आणि कसं विस्तारलेलं असेल याचा विचार करून अचंबा वाटतो. इमारती बांधताना त्याकाळी केल्या गेलेल्या सोई सुविधा ह्या आजच्या इतक्याच प्रगत वाटतात. काय, किती सोसलं आणि पाहिलं असेल या भिंतींनी? काय अनुभवलेलं असेल? कधी काळी या प्रत्येक मंदिरांमध्ये होणारा घंटानाद ऐकला असेल, मोठ्या मस्तवाल हत्तींचा पदन्सास पाहिला असेल, विठ्ठल मंदिराच्या प्रत्येक खांबामधून येणारा ध्वनी ऐकला असेल, राजा कृष्णदेवरायाची कार्यकुशलता पाहिली असेल, तेनाली रामाचा न्यायनिवाडा पाहिला असेल, त्याच्यावर होणाऱ्या मत्सराचा भार झेलला असेल आणि या अशा सुखानी नांदणाऱ्या विजयनगरात क्रूरकर्मा सुलतानांचा जुलूम सहन केला असेल, त्याचे घाव सोसले असतील. या शतकांपूर्वीच्या इमारती आणि शिल्पं आपल्या नशिबात आजही आहेत पण भग्नावस्थेत....

मानसच्या वाटेवर:
गुवाहाटी रेल्वे स्टेशन. अगदी बेताचा गारवा. नामेरी-काझीरंगाच्या नीरव शांततेतून शहरात आल्यावर कमालीचा कलकलाट जाणवायला लागला होता. हॉटेल मधून स्टेशनकडे जात असताना शिलॉंग शिलॉंग करत काही टॅक्सीवाले उगीच गलका करत होते. पण तिकडे फारसं लक्ष न देता आम्ही प्लॅटफाॅर्मच्या दिशेनी चालायला लागलो. सकाळी चहा आणि टोस्ट बटर असं खाल्लं होतं पण ते पोटभरीचं नव्हतं. अगदीच काही नाही तर निदान बिस्किट्स तरी असावीत म्हणून प्लॅटफाॅर्मवरच्याच एका दुकानात बॉरबॉनची बिस्कीट मागितली आणि परत गप्पांत रंगलो. हा अजून का बिस्कीट देत नाही म्हणून मागे पाहिलं तर तो मनुष्य हातात दोन बन घेऊन हजर. आम्ही त्याच्या चेहेऱ्याकडे बघतच बसलो पण तो मख्ख. आम्ही विचारलं, ये क्या लाए हो आप? तर तो तोंडात शब्द घोळवत म्हणाला, साब आपनेही तो बॉन मांगा था ना? वो ले आया| आम्ही कपाळावर हात मारला. आमचंच चुकलं होतं. ब च्या जागी बॉ आम्हीच बोललो होतो बॉरबॉन म्हणण्यासाठी. त्यामुळे आम्ही आमची चूक सुधारली आणि दोन पुडे घेऊन नुकत्याच आलेल्या ट्रेन मधे चढलो.
सकाळी ७:४० ची गुवाहाटीहून निघणारी ट्रेन पुढे २ तासांनी बारपेटा रोडला पोचणार होती. आमचा शेवटचा टप्पा होता भारत-भूतान सीमेवरचं मानस अभयारण्य. मधोमध वाहणारी मानस नदी भारत आणि भूतान मधलं अभयारण्य दुभागत होती. नदीपलीकडच्या राॅयल मानस नॅशनल पार्कमधे आपल्यापेक्षा काही निराळ्या पक्षीप्रजाती पण दिसतात. इथे येण्यापूर्वी केलेलं वाचन किंवा प्रजातींचा केलेल्या अभ्यासाचा विषय परत एकदा ट्रेनमधे सुरु झाला. वाटेत लागलेला ब्रम्ह्पुत्रेचा पूल, मधूनच दिसणारी पाणथळ जागा, तिथे दाटीनं दिसलेली बदकं, धावत्या ट्रेनमधून जसे जमतील तसे काढलेले फोटो  आणि मग त्यांचे केलेले आयडी (नावं) या भानगडीत बारपेटा रोड कधी आलं ते कळलंच नाही. आमचा ड्रायव्हर सैफुल वेळेआधीच येऊन थांबला होता. इथून मानस फक्त २२ किलोमीटर होतं पण रस्त्याच्या दुर्दशेमुळे आम्हाला पोचायला दीड तास लागला. सगळ्यांना कडकडून भूक लागली होती. त्यामुळे गेट जवळच्या दोन असामी भगिनींकडून चालवण्यात येणाऱ्या एका लहानशा हॉटेलात शिरलो. आधी फक्त चहा मागवला. पण मग आतून फोडणीचे असे काही सुवास यायला लागले कि लगेच आम्ही एक थाळी मागवली. तिथे फिश सुद्धा मिळत होता पण मी शाकाहारी थाळी पसंत केलं. थाळी तयारच होती. बटाट्याची भाजी, पाऊण ताट भरून भात, अनलिमिटेड दाल, तळलेले वांग्याचे काप आणि भलामोठा पापड. तातडीनं अजून एक थाळी मागवली. तोंडी लावायला एक अॉम्लेट.. काय पाहिजे अजून. सडकून भात खाल्ला सगळ्यांनी. त्याचं माफक बील देऊन आम्ही 'गियातीगाव' मधल्या रमानाथ राय नावाच्या माणसाच्या 'राय होम स्टे' मधे येऊन पोचलो.
इथवर येईपर्यंत माझ्या डोळ्यावर जर पट्टी बांधली असती तर मला मुरुड किंवा दापोली अशा कुठल्यातरी ठिकाणी आणून सोडलं आहे असंच वाटलं असतं. हुबेहूब आपल्या कोकणात असतात असे लहानसे बोळ. दोन्ही बाजूला माड, सुपारी आणि केळीच्या बागा. तशीच छोटेखानी बैठी घरं. लोकांची वेशभूषा काय ती मात्र वेगळी. सुमोतून सामान उतरवलं तोच समोर स्वतः रमानाथ राय दोन्ही हात जोडून आमच्या स्वागताला उभे. आधी असामी भाषेत आणि मग लक्षात आल्यावर हिंदीत बोलायला सुरवात केली. दक्षिण भारतासारखी भाषेची अडचण पूर्वोत्तर भारतात कुठेही आली नाही. बोलल्यावर कळलं कि स्वतः राय फॉरेस्ट गार्ड होते. निवृत्तीनंतर आता शेती-वाडी सांभाळतात आणि त्यांची दोन मुलं जंगलात जिप्सी चालवतात. थोडक्यात आम्ही योग्य ठिकाणी आलो होतो. रूमचा ताबा घेतला आणि सगळी गॅझेट्स घेऊन मानसमधल्या पहिल्या वहिल्या सफारीला तयार झालो.
इथे सकाळी सात वाजता मेन गेट जे उघडतं ते दुपारी साडे तीन-चार पर्यंत उघड असतं. या दरम्यान तुम्ही कधीही आत जाऊ शकता अर्थात परमिट घेऊन. मेन गेट मधून आत गेलं कि सरळसोट २० किलोमीटरचा जंगलातला रस्ता जो लागतो तो तुम्हाला थेट भूतान मधे नेऊन सोडतो. असं सरळ जात राहिलं कि समोर आडवी मानस नदी दिसली कि समजायचं भारताची हद्द संपली. या २० किलोमीटरच्या रस्त्यात अधेमधे जे बोळ लागतात ते तुम्हाला जंगलाच्या अंतर्भागात घेऊन जातात. इथे येण्याचं खरं कारण म्हणजे मानसमधल्या माळरानात आढळणारा तणमोर ( Bengal Florican) नावाचा पक्षी. झपाट्यानं कमी होणाऱ्या माळरानामुळे जशी माळढोकची अवस्था झाली आहे, अगदी तशीच स्थिती तणमोरांची पण झाली आहे. महाराष्ट्रातही हा तणमोर काही ठिकाणी दिसतो पण तो वेगळा आणि हा वेगळा. महाराष्ट्रात जो दिसतो तो Lesser Florican आणि पूर्वोत्तर भारतात जो दिसतो तो Bengal Florican. महाराष्टातला तणमोर हा तुलनेनी इथल्यापेक्षा लहान आहे. सध्या हा पक्षी Globally threatened या प्रकारात मोडतो. त्यामुळे काहीही करून आम्हाला याचे दर्शन घडवून आणायचेच होते आणि गोष्टी त्याप्रमाणे छान जुळून पण आल्या. आमची आत्ता ज्या झोनमधे फिरत होतो तो बन्सबरी झोन होता आणि तणमोरासाठी आम्हाला भुयानपारा या झोनमध्ये जावं लागणार होतं. चौकशीअंती कळलं कि हे ठिकाण आमच्या निवासाच्या ठिकाणापासून खूप दूर आहे. त्यासाठी भल्या पहाटे म्हणजेच चारच्या सुमारास इथून निघावं लागेल. तिथल्या गेटपाशी पोचायला साधारण दीड-दोन तास आणि मग त्यापुढे तिथली सफारी. Bengal Florican च्या बरोबरीनं अजून बरंच काही बघण्याची संधी आम्हाला होती. त्यामुळे रात्रीचं जेवण झटपट उरकून आम्ही झोपी गेलो आणि दुसऱ्या दिवशी सव्वा चारच्या सुमारास आम्ही सगळे त्या गारठ्यात जिप्सीत जाऊन बसलो. देबू नावाच्या आमच्या ड्रायव्हरनी जिप्सीला हूड लावून आणलं होतं त्यामुळे टाररोडवरून जाताना जरा कमी गार वारा लागला असता. देबू सोडून प्रत्येकजण डुलक्या देत होता. जेव्हा जाग आली तेव्हा आम्ही भुयानपारा झोनला पोचलो होतो. इथे चहा वगैरे मिळायची काही सोयच नव्हती त्यामुळे झटपट एन्ट्री करून आम्ही फ्लोरीकनच्या शोधार्थ निघालो. गाईडच्या म्हणण्याप्रमाणे आम्ही अतिशय योग्य वेळेत आलेलो होतो, त्यामुळे कदाचित फ्लोरीकन रस्ता क्रॉस करताना सुद्धा आपल्याला दिसू शकतो. मी आपला मनात म्हणत होतो, नको रे बाबा फार अपेक्षा वाढवून ठेवुस. जे नशिबात असेल ते होईल. पण ती सकाळ आमच्यासाठी काही वेगळीच होती. फ्लोरीकनच्या दिशेनी जाता जाता वाटेत पिपिट, फोर्कटेल, बझर्ड, पॅरटबिल असे पक्षी बघत होतो. एक शिळ घालून एका वळणावर गाईडनी थांबायला सांगितलं आणि गाडी त्यादिशेला वळवायला लावली. डोळ्याला दुर्बीण लावत तो म्हणाला, सरजी सीट पर खडे रहिये, वो देखो दो फ्लोरीकन चल रहे है| एका तासाच्या आत दोन फ्लोरीकन नजरेला पडले होते. आमचा विश्वासचं बसेना यावर. सगळेजण कॅमेरा सरसावून त्यादिशेला बघायला लागले. अर्धवट जळलेल्या गवतातून दोन फ्लोरीकन डौलात चालत होते. दोन्ही नर पक्षी होते. चालता चालता ते मधूनच पूर्ण दिसायचे तर कधी परत गवतात गडप व्हायचे. आम्ही दुरून त्यांना न्याहाळत होतो. आसपास कुठेतरी मादी असावी कारण काहीच वेळात त्यांची आपापसात जुंपली. दोघंही एकमेकांवर चालून येत होते. एकप्रकारचा डीसप्ले दाखवत होते. त्यांची जुंपलेली असताना मागून अजून एक फ्लोरीकन आला. मग ते तिघंही आमच्या विरुद्ध दिशेनी चालायला लागले. अचानक त्या गवताच्या वरून एक कवड्या भोवत्या (Pied Harrier) उडत आला. लगेच या तिघांत चुळबुळ सुरु झाली. त्यातल्या एका फ्लोरीकननी हवेत झेप घेतली आणि ते दूरवर कुठेतरी जाऊन बसलं. शिकारी पक्ष्याचा धोका टळला असं जाणवताच ते उडालेले फ्लोरीकन परत या दोघांपाशी आलं. आम्ही आपले या ना त्या मार्गांनी फोटो कसे काढता येतील याचा प्रयत्न करत होतो. त्यांना आमची चाहूल लागली होती नक्कीच त्यामुळे ते बाहेर यायला काही तयार नव्हते. आम्ही त्या भागात चक्कर मारत असताना अजून तीन फ्लोरीकन बाहेर आले. असे एकूण तब्बल सहा फ्लोरीकन आमच्या नशिबात होते पण एकत्र सहा जणांचा फोटो काही मिळाला नाही. मग त्यांचा नाद सोडून आम्ही इतर भागात हिंडत राहिलो. नंतर बराच काळ त्याभागात फिरलो. एका वॉच टॉवर वर जाऊन नाश्ता केला आणि नंतर भूतानच्या मानस भागात संध्याकाळ होईस्तोवर फिरलो. दुपारी साडेतीन नंतर उन्हं ओसरायला सुरवात झाली. आम्ही परतीच्या मार्गाला लागलो. साधारण पाचच्या सुमारास अंधार पडायला लागल्यावर जंगलामधे काही ठराविक ठिकाणी आग लावलेली आम्हाला दिसली. पण ती controlled fire होती. अर्धवट पसरलेला अंधार आणि त्यात प्रखरपणे दिसणाऱ्या ज्वाळा हे दृश्य खरंच अवर्णनीय होतं. तिथे थांबून फोटो काढत होतो पण तिथल्या काही चौकीदारांनी फार वेळ न थांबण्याचा सल्ला आम्हाला दिला. जमतील तेवढे फोटो काढून आम्ही बाहेरच्या मार्गाला लागलो ते लवकरात लवकर परत येण्याचा निश्चय करूनच.

समाप्त

काझीरंगा भाग २:
वेस्टर्न झोनच्या अडीच तासाच्या सफारीमध्ये काझीरंगाचं मुख्य आकर्षण म्हणजेच एकशिंगी गेंडा मनसोक्त दिसल्यामुळे त्याबद्दलची अधीरता संपुष्टात आलेली होती. तसं पाहायला गेलं तर काझीरंगाच्या कुठल्याही झोनमधे गेंडा दिसतोच पण त्याला जरा जवळून पाहिल्याशिवाय त्याच्या अजस्त्रपणाचा अंदाजच येत नाही. गेंडा पाहण्यातली खरी मजा तेव्हा कळते आणि जर गेंडा आपल्यावर धावून आला तर त्यासारखा दुसरा थरार नाही.
सकाळी सातच्या सुमारास आमची इस्टर्न झोनमधली सफारी सुरु झाली. इथे खास आकर्षण होतं ते म्हणजे थंडीच्या दिवसांत येणाऱ्या स्थलांतरित बदकांचं. रस्त्यालगतच्या मोठ्या वृक्षापासून ते झुडपांपर्यंत आणि दलदली चिखलापासून ते अगदी आतवर गेलेल्या आणि दृष्टीपथास पडणाऱ्या पाण्यापर्यंत निरनिराळ्या प्रकारच्या पक्ष्यांच्या हालचाली दुर्बिणीतून अगदी स्पष्ट दिसत होत्या.
उजाडून तसा तास झाला होता पण उन्हं अजून भाजत नव्हती. त्यामुळे नुकतेच ढोलीतून बाहेर आलेले पिंगळे एक डोळा बंद करून आमच्याकडे पाहात होते. तिथेच खाली पट्टकदंब (Bar-headed Goose) आपल्या भल्यामोठ्या थव्यासोबत जमिनीत चोच खुपसून पुढे पुढे चालत होते. गाडीची चाहूल लागताच त्यांच्या चोची बाहेर आल्या, आमचं निरीक्षण करून परत आपल्या कामात व्यग्र. पट्टकदंबांच्या या जथ्यात कलहंस (Greylag Goose) पण आपल्या कबिल्याबरोबर किडे-मुंग्या टिपण्यात मग्न होते. एका उन्मळून पडलेल्या झाडाच्या काळसर फांदीवर बलाकचोच धीवर (Stork-billed Kingfisher) ध्यानस्त बसला होता. याची गडद गुलाबी लांबसडक चोच पाहिली कि वाटतं कि या चोचीत भक्ष पकडल्यावर हा स्वतःच पुढे तोंडावर तर पडत नसेल ना? कॅमेऱ्याच्या आवाजांनी त्याची साधना भंग होण्याआधी आम्ही पुढे निघालो आणि सहजच माझं लक्ष एका निष्पर्ण झाडावर गेलं. त्याच्या टोकाला एक कैकर (Osprey) कुठेतरी टक लावून बसला होता. तरी रस्त्यावर थांबलेली गाडी त्यानी बरोब्बर हेरली. हळूहळू आम्ही जंगलाच्या अंतर्भागात प्रवेश करत होतो. दोहो बाजूंनी तांबट ओरडत होते. मधूनच करड्या डोक्याचा मत्स्यगरुड आपल्या धारदार आवाजात जंगल जागं करत होते. मध्यभारतातल्या जंगलांमध्ये जशा टिटव्या दिसतात तशा इथे पण होत्या. फक्त त्या टिटव्यांची जागा वेगळ्या जातीच्या टिटव्यांनी घेतली होती. इथे राखी डोक्याची टिटवी (Grey-headed Lapwing), नदी टिटवी (River Lapwing) आणि तुरेवाली टिटवी (Northern Lapwing) प्रामुख्यानी दिसतात. यामध्ये तुरेवाली टिटवी खूप भाव खाऊन जाते. एकतर डोक्यावर लांबसर तुरा असतो आणि पंखांवर हिरवा, निळा, लालसर गुलाबी अशा अनेक रंगांच्या छटा असतात. पण हि बया उन्हात नीट उभी राहिली तर.. नाहीतर लांबून फक्त हलणारा तुरा दिसतो. मोठ्या वृक्षांच्या सावलीतून आम्ही बाहेर पडत होतो. त्यामुळे गारव्याचं प्रमाण कमी होत होतं. उजवीकडचा पाण्याचा प्रदेश लख्ख उजेडात समोर येत होता. त्या पाण्यात असंख्य प्रकारचे पक्षी डुंबत होते, खात होते, पंखात चोच घालून बसले होते, काही एकाच जागी स्तब्ध उभे होते.. काही विचारू नका. मला या जागी एक दुर्बीण, कॅमेरा, एक एक्सट्रा बॅटरी पॅक आणि एक हाईड बांधून दिली ना तर सलग एक-दोन दिवस बसायची तयारी आहे माझी. हा आता सारखा चहा लागेल तो भाग वेगळा! पण तुम्हाला सांगतो ते समोरचं दृश्य बघून कॅमेऱ्यात नक्की काय टिपायचं??.. असं झालं होतं. मासे टिपणारे करकोचे टिपू का उन्हांत चकाकणारे बदकांचे रंग टिपू, पाण्यावर समांतर उडत घिरट्या घालणारे गरुड (Pallas's fish eagle & Grey-headed fish eagle) टिपू का पंख पसरून बसलेले तिरंदाज (Oriental Darter) टिपू? पक्षी जमातीवर प्रेम करणाऱ्या प्रत्येक माणसाला माझी हि वाक्य जशीच्या तशी पटतील. बरं थोड्या वेळासाठी पक्ष्यांकडे दुर्लक्ष करायचं म्हटलं तरी प्राण्यांमध्ये विविधता होतीच की. काझीरंगा मधे एकंदर साठ प्रकारचे सस्तन प्राणी (Mammals) आढळतात. काहींची नावं पण आपल्याला माहित नसतील. आता समोर दिसत असलेले प्राणी बघायचे झाले तर गेंडे तर अविश्रांत चरतचं होते. अशा पृष्ठभागावर जिथे आपण साधं उभंपण राहू शकणार नाही तिथे हे गेंडे चिकटून बसल्यासारखे दिसत होते. अंगभर चिखल.. उन्हांत येऊन उभं राहिलं कि अंगावरच्या चिखलाचे पोपडे पडायचे. या पाणथळीमधे जंगली हत्ती सुद्धा आपल्या कुटुंबकबिल्यासह चिखलात यथेच्छ डुंबत होते. काही मड-बाथ घेत होते. या सगळ्या गलक्यात पाड्यांचा एक समूह (Hog Deer) त्यातल्या त्यात कोरडी जागा बघून रवंथ करत बसला होता. एखादं दुसरं सांबर दिसत होतं. दलदली बारासिंघा आपल्या नवीन आलेल्या मखमली शिंगांना घासत होते. मधूनच आडदांडासारख्या वाढलेल्या जंगली म्हशी आपली न संपणारी शिंग घेऊन एकमेकींना ढुशा देत होत्या. रानडुकरं आपल्या पोरा-टोरांना घेऊन तुंबलेल्या पाण्याच्या दिशेनं जात होती. इथल्या रानडुकरांचं आकारमान आपल्या कडच्या डुकरांपेक्षा मोठं वाटलं. एखादा मुंगुस आपलं लक्ष नसताना उगीच रस्ता ओलांडून जात होता. पाणवठ्याच्या कडेला काही हुदाळे (Smooth Coated Otters) खूप अस्वस्थ दिसत होते. या प्राण्याला मी कायम घाईतच बघितलं आहे. पाण्यात जायचं.. खाली बुडी मारायची आणि तोंडात मासा पकडून परत वर यायचं. हा नित्याचा उद्योग. हुदाळे पाण्यात गेले कि कॅमेरा डोळ्याला लावून तयारीत राहायचं. क्लिक करायची वेळ आली कि ते हमखास पाण्यात बुडी मारतात आणि आपल्याला 'डुबुक' झाल्याचा फोटो मिळतो. हे ठरलेलं आहे. स्वस्थ बसलेला हुदाळा मला अजून बघायचाय. पण यावेळेस पाण्याबाहेर मी त्याला बराच वेळ बघितलं. दुर्बीण लावून बघितल्यावर कळलं कि तिथे काठावर त्यांची पिल्लं आहेत म्हणून. हे एकदम खासंच झालं. बास झाले प्राणी.. आता झाडावर काही आहे का असं बघायला वर पाहिलं तर दोन वेगळ्या प्रकारच्या खारी दिसल्या. तिथेही मॅमल्स. एक होती Hoary-bellied Squirrel आणि दुसरी होती Malayan Giant Squirrel. अर्थात या दोन्ही एकाच वेळेस दिसल्या नाहीत. या उगीचंच पाठीमागे आग लागल्यासारख्या पळत होत्या. पण फोटो मात्र काढता आले.
कूर्मगतीनी जिप्सी पळवत आम्ही पाणथळीपासून दूर होत होत कधी दाट रानात पोचलो ते कळलंच नाही. इतका वेळ दूरून दिसणारे पाडे जवळ येत होते. त्यांचे क्लोजअप काढत असताना अचानक एक अवाढव्य गेंडा झुडपातून बाहेर आला. आम्ही जिप्सी थांबवली. कदाचित तो रस्ता ओलांडून गेलाही असता. पण याचे तेवर काही वेगळेच दिसले. तो बऱ्यापैकी पुढे येऊन आमच्याकडे रोखून बघायला लागला. तेवढ्यात मागून एक जिप्सी आली. माझ्या अंदाजानी तो आमच्या मागून जाणार असावा.. पण अचानक मागून जिप्सी आल्यामुळे त्याला त्याचा मार्ग रोखला असल्यासारखं वाटलं असावं. तो कमालीचा अस्वस्थ झाला. आमची जिप्सी बंद होती. मला मागच्या घटनेची आठवण झाली. बघता बघता त्या गेंड्याची मान ढुशी मारत पुढे धावून येण्याची चिन्हं दिसली आणि ते धूड हा हा म्हणता वेग धरणार तेवढ्यात बिक्रमनी गाडी सुरु केली आणि तिथून पसार झालो.
एव्हाना मध्यान्नीचा सूर्याचा लालबुंद गोळा आता गवताच्या पात्यावर समांतर दिसायला लागला होता. दिवस कलायला सुरवात झाली होती. होले आणि पोपटांचे थवे आपल्या विश्रामाच्या जागी परतायला लागले होते. पिंगळ्यांचे चित्कार कानावर यायला लागले होते. थोडक्यात काय तर काझीरंगाला निरोप द्यायची वेळ आली होती. आजचा इथला शेवटचा दिवस होता. संध्याकाळी गुवाहाटीला जायला निघायचं होतं. जिप्सी परतीच्या मार्गाला लागली होती पण मन तिथंच पाणथळीतल्या काल्पनिक हाईडमधे रमलं होतं.

क्रमशः

जिया भोरेली:

आसाम म्हणताक्षणी डोळ्यासमोर उभी राहते विस्तीर्ण समुद्रासारखी भासणारी ब्रह्मपुत्रा. इथे फिरताना का कोण जाणे पण आपण अजस्त्र अशा भागात फिरत आहोत असं सारखं वाटत राहतं. तीन तीन देशात फैलावलेली ब्रह्मपुत्रा, तिच्या दोन्ही बाजूला पसरलेलं काझीरंगाचं घनदाट जंगल आणि त्याला साजेसे बलाढ्य गेंडे आणि जंगली हत्ती. सगळं कसं भारदस्त. अशा या भारदस्त प्रदेशात आम्ही तीन मोठ्या अभयारण्यांना भेट देण्याचं ठरवलं. त्यापैकी पहिलं होतं ते म्हणजे आसाम-अरुणाचलच्या सीमेवरचं नामेरी अभयारण्य.
ब्रह्मपुत्रेच्या तुलनेत लहान पण अतिशय नितळ अशी एक जिया भोरेली नावाची नदी ओलांडून पलीकडे जावं लागतं. इथपर्यंत पोचलं कि साम्राज्य सुरु होतं ते जंगली हत्तींचं आणि कर्कश्य ओरडणाऱ्या धनेश पक्ष्यांचं. इथे वाघ पण आहे बरका. नुसता वाघच नाही तर त्याच्या इतर दुर्मिळ जमाती पण आढळतात. ( Leopard, Black Panther, Clouded leopard, Jungle Cat, Leopard Cat ) मात्र इथे सगळा प्रवास हा पायी करावा लागतो आणि तोही सावधगिरीनं. कधी कधी वाटेत हत्ती किंवा वाघ सुद्धा येऊ शकतो पण त्यात काळजी करण्यासारखं काही नाही कारण आपल्याबरोबर जो गार्ड असतो त्याजवळ बंदूक असते. जर तसा काही प्रसंग आलाच तर क्वचित प्रसंगी त्याचा वापर करावाही लागतो. या संदर्भातली माहिती मिळवताना एक गंमत झाली. इथल्या लोकांशी बोलताना खूप लक्षपूर्वक ऐकावं लागतं. नाहीतर ते काय बोलले याचा पत्ताच लागत नाही. आमचा मिनाराम नावाचा गाईड होता. बोलता बोलता त्याला सहज विचारलं, मिनारामजी इसमें गोलीयां कितनी होती है? त्यावर मिनाराम उत्तरला, साबजी दॉस.
मी ऐकलं दो आणि म्हणालो 'अरे सिर्फ दो गोलीसे क्या होगा? और उनसे काम नही हुआ तो? मिनारामला माझा गोंधळ कळला आणि म्हणाला, ना ना साबजी दो नही.. दॉस दॉस| त्याला दस (दहा) म्हणायचं होतं. काय करणार? यांना अ ब क ड शिकवताना अॉ बॉ कॉ डॉ असं शिकवलेलं असतं. असे हलकेफुलके विनोद करत आम्ही रानात शिरलो. बोटीतून उतरल्यावर थोडंस मळभ आल्यासारखं वाटत होतं. पण हळूहळू सूर्यनारायणानी वर्दी दिलीच आणि सोनसळी किरणं अंगावर पडली. रानपाखरांचा चिवचिवाट कानावर यायला लागला. नदीपलीकडे पाऊल ठेवल्यापासून नजर झाडांचा आणि पाण्याचा अदमास घेत होती. काहीतरी नवीन बघायला मिळेल याची उत्कंठा होती. उत्कंठा तशी बऱ्याच गोष्टींची होती पण इथे ती लगेचच पूर्ण होईल कि नाही याची शाश्वती नव्हती. ती म्हणजे एका विशिष्ट प्रकारच्या बदकाची... White-winged Wood Duck. किंबहुना हे पाहण्यासाठीच आम्ही नामेरीला आलो असं म्हणणं चुकीचं ठरणार नाही. याचं वैशिष्ट्य म्हणजे हि बदकं अख्ख्या भारतभरात फक्त इथेच आढळतात आणि ती सुद्धा उघड्यावर किंवा नदीत दिसत नाहीत. तर दाट जंगलामध्ये कुठल्याशा साठलेल्या पाण्याच्या डबक्यात किंवा एखाद्या नैसर्गिक पाण्याच्या स्त्रोतात आढळतात. कधी कधी एखाद्या झाडाच्या फांदीवर सुद्धा बसलेली दिसू शकतात. एकंदरीत अवघडच मानलं जातं यांचं दर्शन. रानातले इतर पक्षी बघत बघत पुढे जात असताना एकदम मिनारामनी आम्हाला थांबवलं आणि म्हणाला, साबजी अब यहांसे आगे कोई बांत नही करेगा| इधरसे काफी आगे चलने के बाद वो डॉक (Duck) दिख सकता है| वो बहोत शाई (Shy) होता है, मामुली आवाज होने पर वो भाग खडा होगा| तो थोडा संभलकर चलेंगे|
आमची दहा जणांची फटावळ मिनारामच्या मागे मांजरीच्या पावलांनी आगेकूच करत होती. बरंच अंतर चालून गेल्यावर त्यानं आम्हाला खुणेनीच थांबायला सांगितलं आणि हलकी शीळ घालत आम्हाला दिशा दाखवली. आम्ही सगळे डोळे फाडून त्यादिशेला पाहायला लागलो पण पुढं काहीच नव्हतं, म्हणजे आम्हाला दिसेना. नक्की पाहायचं आहे तरी कुठे याची दिशाच सापडेना. मिनाराम पुढे सरकला, परत एका झाडाच्या जाळीतून दाखवायला लागला पण तरी कुणाला काही दिसेना. आता मात्र शर्थ झाली. मिनारामच्या चेहेऱ्यावर थोडी नाराजी दिसली. नाराजी आम्हाला दिसत नव्हतं म्हणून नाही तर ती उडून गेली तर.. याबद्दल होती. कारण हाच तो क्षण होता. समजा तेवढ्यात त्यांना चाहूल लागली तर सगळं मुसळ केरात. फक्त उडताना दिसली असती आम्हाला. अखेरीस दबकत दबकत पुढे गेल्यावर एका सुकलेल्या आडव्या पडलेल्या झाडाच्या खोडावर ती दोन बदकं आम्हाला दिसली. त्यांच्या पंखांच्या तपकिरी रंगानी सगळा घोळ केला होता. मातकट खोडाच्या आणि खालच्या पाण्यात पडलेल्या प्रतिबिंबात ती एकरूप झालेली होती. कसब वापरल्याशिवाय त्यांचे बरे फोटो काढणं शक्यच नव्हतं. त्यातल्या त्यात बरे फोटो मिळाल्यावर अचानक त्यांना कसलीतरी चाहूल लागली आणि क्षणाचाही विलंब न करता दोन्ही बदकं दूर कुठेतरी उडून गेली. ती नक्की कुठे उडून गेली याचा सहजी पत्ता लागणं शक्य नव्हतं. त्यामुळे आता परत त्यांच्या मागे लागून ती हुडकण्याचा उत्साह कुणालाच नव्हता. त्यापेक्षा अजून काही निराळं नजरेस पडतंय का याच प्रयत्नात सगळे होते. नॉर्थ-इस्टच्या कुठल्याही जंगलात फोटोग्राफी करणं हे खरंच खूप अवघड काम आहे. त्यामुळे बरीचशी लोकं गळ्यात दुर्बीण घालून पक्षीनिरीक्षण करत भटकणं पसंत करतात. 'लेकीन इतनी दूर आने के बाद एक रेकॉर्ड शॉट तो बनता हि है ना|'
सकाळी सहा ते साडे अकरा पर्यंत आमचा specie count ८४ वर गेला होता. नुसतेच पक्षी नाही तर एका झाडावर एक गेको बघत असताना एक मोठासा टस्कर (जंगली हत्ती) अगदी आमच्या समोरून गेला. एक भेकर (Barking Deer) चरत चरत रस्त्यात आडवं आलं. झाडाच्या फांदीवर इकडून तिकडे लगबग करत नाचणाऱ्या मलायन जायंट स्क्वीरल दिसल्या. एका क्षणी त्या आम्हाला पाहून थबकल्या आणि तोच वेळ आम्हाला फोटो काढायला पुरेसा ठरला. अंगावर चढवलेले जॅकेटचे थर आता हळूहळू निघायला लागले. तरी एलीफंट ट्रीच्या सावलीत उभं राहिलं कि गारवा जाणवत होता आणि मधूनच त्याच्या पूर्ण पिकलेल्या फळाचा गोड वास दरवळत होता. रानातून बाहेर पडलो आणि नदीच्या जवळ एका ठिकाणी बसून नाश्ता केला. हाताच्या तळव्यावर घेतलेले आलू के पराठे, त्यावरच वाढलेलं मिक्स आंबटढाण लोणचं आणि एक-एक उकडलेलं अंड. पराठे फार काही छान नव्हते पण लोणच्याबरोबर बरे लागत होते. या अशा वेळेला उकडलेलं अंड मला कायम आधार वाटतो. नेहमी ग्रुपमधला एकतरी मला अंड नको असं म्हणतोच आणि तेच आपल्या पथ्यावर पडतं. सगळी अंडी संपली असं कधीच होत नाही, अर्थात हा माझा अनुभव झाला. असो.. तर अशा तऱ्हेनी आमची पांढऱ्या पंखांच्या बदकाची शोधमोहीम संपली. नुसतं तेवढंच नाही तर त्याशोधात असताना न योजिलेले पण काही पक्षी दिसले, अनुभवले आणि कॅमेऱ्यात बंदिस्त पण केले. आमचा नामेरीतला हा छोटासा मुक्काम संपला होता. दुपारच्या जेवणात परातभर भात, पातळ भाजी, एखादी सब्जी, पापड आणि सहजासहजी पिळता न येणारी पण चवीला अप्रतिम असणारी मोठाली लिंबं असं पारंपारिक आसामी जेवण घेऊन आम्ही काझीरंगाच्या वाटेला लागलो.

डेझर्ट सफारी:

पिवळ्या रंगानी न्हाऊन निघालेल्या जैसलमेर शहरातून बाहेर पडल्यावर त्याच रंगाची दुलई अंगावर घेऊन फैलावलेल्या वाळवंटाच्या दिशेला आम्ही कूच केलं. हमरस्त्याच्या दोन्ही बाजूला सर्वदूर पसरलेली माफक उंचीची उगवलेली झाडं आपलं लक्ष वेधून घ्यायला लागली. आम्ही भल्या पहाटे जैसलमेरहून सुदासरीच्या (Desert National Park) रस्त्याला लागलो होतो. त्यामुळे अस्ताला जाणारा चंद्र आणि क्षितिजाला अगदी चिकटून उगवणारा सूर्य यांचा मिलाफ बघत तसंच आकाशात दिसणाऱ्या निरनिराळ्या लालसर-नारिंगी छटांचा सुखद अनुभव घेत आम्ही मार्गक्रमण करत होतो. बाहेर कडाक्याची थंडी होती. अर्ध्या-पाऊण तासांत आम्ही बंजारा कॅम्पमधे दाखल झालो. रूम्समधे सामान टाकून कॅमेराची जुळवाजुळव केली आणि बाहेर आलो तर गरमागरम वाफाळता चहा आमची वाटच पहात होता. कधी एकदा तो चहा पिऊन डेझर्ट मधे जातोय असं झालं होतं सर्वांना. साहजिकच आहे म्हणा, इथे येण्यापूर्वी इथल्या स्थानिक पक्ष्यांचा केलेला अभ्यास आणि पाहिलेले लोभसवाणे फोटो पाहून डोळे आसुसलेले होते. सगळ्यात जास्त आकर्षण होतं ते इथल्या माळरानाच्या राजाचं... म्हणजेच माळढोक पक्ष्याचं. (Great Indian Bustard) अलीकडेच महाराष्ट्रातून याचं अस्तित्व संपुष्टात आल्यामुळे याला बघण्यासाठी डेझर्ट अभयारण्याशिवाय आता पर्याय उरलेला नाही. रिसेप्शनमधून बाहेर आलो तर एक बोलेरो आणि एक जिप्सी उभी होती. नुसतीच उभी नव्हती तर स्टार्टर मारून चालू करून ठेवली होती. हि गोष्ट काही माझ्या पचनी पडली नाही. रिक्षा असो टेम्पो असो किंवा ट्रॅक्स असो आणि परत त्यात माणसं बसलेली असोत वा नसोत पण गाड्या मात्र सतत चालू. शेजारी उभं राहून रस्त्याच्या पलीकडच्या माणसाशी बोंबलून बोलावं लागलं तरी त्यांना ते मान्य होतं. पण गाडी तशीच चालू पाहिजे.. असो. तर अखेरीस नाश्ता, पाणी असं बरोबर घेऊन आम्ही निघालो. जरा आसपासची माहिती घ्यावी म्हणून ड्रायव्हरशी बोलायला सुरवात केली. अन्वर त्याचं नावं आणि दुसऱ्या गाडीत मुसा. डेझर्ट अभयारण्याचा परिसर म्हणजे जवळपास पाकिस्तानच. एकतर इथून पन्नास-साठ किलोमीटरवर पाक बोर्डर. त्यातून या लोकांचा पेहराव म्हणजे टिपिकल मुसलमानी. डोळ्यात सुरमा, पायात तशाच मोजड्या. अगदी सगळं सेम. अन्वरशी जरा दोस्ती करत विचारलं, अन्वरभाई आज कहां ले जा रहे हो हमें? त्यावर अन्वर म्हणाला, सर आज आपको गोदावन दिखायेंगे| उसीकी तरफ जा रहें है हम|
गोदावन... म्हणजे माळढोकचं (GIB) राजस्थानी अस्तित्व. याला हवा असलेला अधिवास इथे टिकून असल्यामुळे हा पक्षी इथे सुरक्षित आहे. पहिल्याच दिवशी GIB चं दर्शन होणार म्हटल्यावर सगळ्यांमध्ये एकदम चैतन्य निर्माण झालं. आमच्या दोन्ही गाड्या GIB च्या दिशेनी पण दोन वेगळ्या मार्गावरून निघाल्या. सुरवातच रस्त्याच्या शेजारी एका मृत उंटाजवळ बसलेली आणि मान आत घालून त्याचे लचके तोडत असलेली इजिप्शीयन गिधाडं दिसली. गाडीचा वेग कमी होताच ती उडली नाहीत पण आमच्यापासून दूर जायला लागली. ते अंतर वाढायच्या आतंच आम्ही पटपट त्यांचे पोर्ट्रेट फोटोग्राफ्स काढले आणि त्यांच्या मेजवानीत अजून व्यत्यय न आणता गाडी पुढे पिटाळली. पुढे जाऊन सुदासरीच्या गेटपाशी तिकीट काढलं आणि या वाळवंटी जंगलात प्रवेश केला. नुकताच सूर्य उगवला होता त्यामुळे पुढच्या तासा-दीडतासांतच कोर्सर, व्हिटीअर, बुशचॅट, लार्क, पिपिट, श्राईक, फिंच, रॅवन, ईगल, बझर्ड, केसट्रल, व्हलचर, फाल्कन अशा सत्तर टक्के प्रजाती बघून झाल्या होत्या. आपल्याकडे जसे चिमण्या-कावळे दिसतात ना तशी इथे कुठेही अगदी रस्त्यालगत सुद्धा इजिप्शीयन गिधाडं बसलेली दिसतात. पण अजून माळढोक काही दिसला नव्हता. आम्ही माळढोकच्या मैदानात आलेलो होतो. याभागात काही ठिकाणी चक्क कुंपण घातलेलं आहे. ते कशाकरता आहे असं विचारल्यावर कळलं कि आत GIB सुरक्षित राहण्यासाठी किंवा आत अंडी घालण्यासाठी म्हणून ते केलेलं आहे. सकाळच्या प्रहरी एक दोन जोड्या किंवा कधीकधी पाच ते सहा GIB सुद्धा त्या कुंपणाबाहेर येतात. त्यांना त्यावेळेला जर काही धोका जाणवला तर ते लगेचच भराऱ्या मारत आत निघून जातात. त्या कुंपणाच्या आत पर्यटकांना जायला मज्जाव केलेला आहे. जर दूरवर एखादा माळढोक आढळला तरी आपली गाडी एका ठराविक अंतरापलीकडे नेऊच शकत नाही. अर्थात आपण गाडीमधून उतरून जाऊ शकतो पण सरपटत जरी जायचं म्हटलं तरी फार जवळ आपण पोचूच शकत नाही. त्यामुळे दुर्बीण आणि टेलीफोटो लेन्स जवळ बाळगलेली उत्तम. एकंदरीतच हा एक संवेदनशील विषय असल्यामुळे खरे पक्षिमित्र त्यांची मर्यादा ओलांडत नाहीत. हे सगळं ऐकल्यावर आता आपल्याला GIB कसा दिसणार याची उत्कंठा लागून राहिली होती. आमचा गाईड कम ड्रायव्हर सर्वतोपरी प्रयत्न करून आम्हाला GIB दाखवायचा प्रयत्न करत होता. त्याच्या शोधात असताना आम्हाला एका टॉनी ईगलनी खूप सुंदर दर्शन दिलं. त्याच्या हळूहळू जवळ जात आणि फोटो घेत घेत आम्ही पुढे सरकलो. टॉनी ईगलचे मनसोक्त फोटो मिळाले होते त्यामुळे तेच विचार डोक्यात असताना एका जवळच्या केरूच्या झाडापलीकडून प्रचंड मोठं असं काहीतरी आकाशाकडे झेपावलं. आम्ही सगळे व्हलचर-व्हलचर असं बडबडत कॅमेरा डोळ्याला लावला. पण कुठच काय? क्लिक करेपर्यंत ते कुठच्या कुठे जाऊन पोचलं होतं. अगदी जवळचा फ्लाइंग शॉट मिस झाला. ती खंत चेहेऱ्यावर स्पष्ट दिसत असतानाच अन्वरनी बॉंब टाकला, सरजी ये व्हलचर नही था, GIB था| आम्ही एकमेकांकडे बघतच बसलो. हाता तोंडाशी आलेला घास तसाच गेला होता. म्हणजे इतक्या जवळ आपण आलो होतो तरी तो आपल्याला दिसलाच नाही?? एवढा मोठा पक्षी आपल्या नजरेतून सुटलाच कसा? उडताना त्याच्या आकाराचा चांगलाच अंदाज आम्हाला आला होता. आता कधी त्याला जमिनीवर उभा पाहतोय असं झालं होतं. आत्ताची संधी आमच्या हातून निसटली होती. त्यामुळे मन थोडं खट्टू झालं होतं. आता ऊन चांगलंच वर आलं होतं. अंगातल्या  जॅकेटमुळे आता गरम व्हायला लागलं होतं. तेवढ्यात आम्हाला आमची दुसरी गाडी दिसली आणि ब्रेकफास्टसाठी म्हणून त्यांच्याजवळ जाऊन थांबलो. तिथे गेल्यावर कळलं कि त्यांना पण GIB चा साधारण आमच्यासारखाच अनुभव आल्याचं कळलं. मग जरा इतर चर्चा करून आम्ही सगळे रिसोर्टकडे जायला निघालो. थोडक्यात काय आम्हाला अजून GIB साठी वाट बघायला लागणार होती. रेसोर्टवर फ्रेश झाल्यावर दुपारचं साधं जेवण घेतलं आणि साडेतीनच्या आसपास आम्ही परत GIB च्या शोधार्थ बाहेर पडलो. आजच्या तारखेला आमच्या नशिबात माळढोक नव्हताच बहुतेक. पण त्याच संध्याकाळी अधिवासाचा फटका बसलेला आणि माळढोक इतका नाही पण कमी प्रमाणात दिसणारा डेझर्ट फॉक्स आम्हाला दर्शन देऊन गेला. दिवस कारणी लागला होता. मग त्या रात्री जेवणाच्या वेळेला कोणाला काय काय दिसलं याचा अंदाज घेत दुसऱ्या दिवशीची आखणी करत रूममध्ये जाऊन सर्वांनी पडी टाकली.
दुसऱ्या दिवशी भल्या पहाटे सकाळचं सगळं आवरून आम्ही बाहेर पडलो. हवेत चांगलाच गारठा होता. आज सगळ्यांनी GIB चाच ध्यास घेतला होता. कालच्याप्रमाणे त्या कुंपणाच्या आसपास इतर पक्षी बघत जात असताना कळलं कि दुसऱ्या गाडीला GIB ची एक जोडी दिसली आहे म्हणून. आम्ही लगेच त्यादिशेनी गेलो. गाडी एका ठराविक अंतरावर जाऊन थांबली. दुर्बीण डोळ्याला लावली. समोर सकाळच्या कोवळ्या उन्हात एक जोडी मोठ्या डौलानं पदन्यास करत होती. समोरचा देखावा खरंच दृष्ट लागण्यासारखा होता. मागच्या कुंपणाच्या तारेवर आठ-दहाच्या समूहानी महालातल्या सदस्यांप्रमाणे बसलेले होले (Eurasian-collared Dove), इतर प्रजाजनाप्रमाणे इकडे तिकडे करत असलेले वेडेराघू (Green Bee-eater), सिमेंटच्या खांबावर पहारेकऱ्याच्या रुबाबात बसलेले दोन ससाणे (Laggar Falcon) आणि एखाद्या मंत्र्याच्या दिमाखात चरत असलेला चिंकारा (Indian Gazelle) हे सगळे जणूकाही या माळरानाच्या राजाला सकाळच्या न्याहरीसाठी संरक्षण द्यायलाच थांबले होते. अशा या गवताळ महालाच्या एका झाडाच्या सावलीतून राजा राणीची जोडी सोनेरी उन्हात आली आणि त्यांच्या पाठीवरची तपकिरी पिसं काहीशी चकाकली. मानेखाली असलेला काळा पट्टा एखाद्या नेकलेससारखा भासत होता. पांढरी स्वच्छ मान आणि त्यावर छोटीशी काळी मुकुटासारखी भासणारी टोपी. अतिशय सावध असणारी त्यांची चाल हि खरोखरंच माळरानाच्या राजाला शोभणारी होती. मधूनच आमच्या अस्तित्वाची जाणीव होताक्षणीच वरच्यावर थांबलेलं पाऊल आणि किंचित वाकडी मान करून आमच्या दिशेला टाकलेला कटाक्ष सारं काही भुलवण्यासारखं होतं. आमच्या गाड्या अतिशय मंद चालीनं पुढे सरकत होत्या आणि आम्ही जमेल तसा क्लिकक्लिकाट करत ते दृश्य कॅमेऱ्यात साठवत होतो. त्या दोन पक्ष्यातला एक पक्षी पुढे पुढे चालत राहिला आणि एकदम एकाच क्षणी ते दोघंही आपले अजस्त्र पंख फैलावत बघता बघता दूरवर निघून गेले. पंधरा ते वीस मिनिटं आम्ही या देखण्या राजाच्या सान्निध्यात होतो पण त्या काही मिनिटातच महाराष्ट्रानी काय गमावलंय याची पुरेपूर जाणीव झाली. इथे जरी माळढोक सुरक्षित असला तरी पुष्कळ म्हणता येईल इतक्या मोठ्या प्रमाणावर यांची संख्या इथे नक्कीच नाही. त्यामुळे या प्रजातीवर अजूनही टांगती तलवार आहे असं म्हणणं चुकीचं ठरणार नाही. अजून पुढचा एक दिवस आमच्या हातात होता. पण उद्या परत GIB दिसेल याची शाश्वती कुणालाच नव्हती. गाडी कुंपणाच्या बाजुबाजुनी चालली होती. नजर सारखी त्या कुंपणापलीकडे GIB चा शोध घेत होती आणि तशातच माझ्या मनात विचार आला कि आज जसं माळढोकचं भवितव्य कठीण झालं आहे तसं याआधी अशा बऱ्याच प्रजातींचं भविष्य गंभीर होऊन त्या लुप्त झालेल्या आहेत. दुर्दैवानी आज वाघ सुद्धा याच मार्गावर आहे. जंगलात वाघ जसा कधीकधी दिसता दिसत नाही तसाच थोडाफार अनुभव आम्हाला माळढोकच्या बाबतीत पण आला. त्यामुळे माझं देवाकडे एक कळकळीचं मागणं आहे आणि ते म्हणजे कृपा करून या समस्त प्राण्यांना अविचारी मनुष्यप्राण्यापासून वाचव किंवा माणसाला तशी बुद्धी दे म्हणजे कुठल्याही घनदाट जंगलात वाघाच्या संरक्षणासाठी अशी कुंपणं लावायला लागणार नाहीत.